της Αναστασίας Βούλγαρη
Τέσσερεις είναι κατά τη γνώμη μου οι κορυφαίες ιστορικές παρεμβάσεις του Θεοδωράκη: Το Έντεχνο Λαϊκό Τραγούδι,[1] το Κίνημα των «Λαμπράκηδων» (1963-1967), το Πατριωτικό Αντιστασιακό Μέτωπο (ΠΑΜ 1967-1974) και η Κίνηση Ανεξάρτητων Πολιτών «Σπίθα» (2010-2013).
Ο Θεοδωράκης ενώνει το βυζαντινό μέλος και τη λαϊκή μουσική με τα λόγια στοιχεία, δηλαδή τη συμφωνική μουσική και τη λόγια ποίηση και δημιουργεί το έντεχνο λαϊκό τραγούδι. Πέραν της ιστορικής αποκατάστασης της ενότητας μουσικής και ποίησης, το έντεχνο λαϊκό τραγούδι εμπνέει αισθητικά και επαναστατικά τον ελληνικό λαό, καθώς εμπνέεται από τον ίδιο στις μεγάλες ιστορικές του στιγμές.
Τι συμβαίνει, όμως, και σύσσωμος ο ελληνικός λαός κάνει κτήμα του τον «Επιτάφιο», το «Άξιον Εστί», τη «Ρωμιοσύνη», τα «Επιφάνια», τους «Λιποτάκτες»; Τη λόγια ποίηση, δηλαδή, άγνωστη στις πλατιές μάζες σε μια περίοδο που η καθολική εκπαίδευση δεν είχε ακόμη κατακτηθεί, ο αναλφαβητισμός ήταν σε υψηλό επίπεδο και οι πανεπιστημιακές σχολές φάνταζαν για την πλειονότητα των Ελλήνων μακρινό απραγματοποίητο όνειρο.
Άκουσε ο λαός τραγούδια με οικεία για εκείνον στοιχεία, τη λαϊκότροπη μελωδία, τα λαϊκά όργανα και τους λαϊκούς τραγουδιστές κι έστρεψε το πρόσωπό του προς τα τραγούδια του Θεοδωράκη. Άνοιξε ο λαός τα φυλλοκάρδια του και κατοίκησαν μέσα τους οι μελοποιημένοι στίχοι των ποιητών, που απηχούσαν και εξέφραζαν την ψυχή του και την πρόσφατη ιστορία του. Τον αγώνα του και τη θυσία του για την ελευθερία.
Στις λαϊκές συναυλίες, με τους ποιητές επί σκηνής να διαβάζουν τα ποιήματά τους, ο λαός που συνέρρεε, αψηφώντας την αστυνομική βία και την παρακρατική τρομοκρατία, επικοινωνούσε με την μελοποιημένη ποίηση. Έτσι ο λαός αναγνώρισε για τον εαυτό του μια Τέχνη υψηλή και έγινε κοινωνός της, ισότιμος συνομιλητής και συνδημιουργός της. Γεγονός που πρόσθεσε στον λαό ψυχική δύναμη και στη συνέχεια πολιτική συνειδητοποίηση και ευθύνη. Ήταν η πρώτη φορά στην Ελλάδα που ένα είδος τραγουδιού έγινε πολιτικό κίνημα. Γιατί όταν ο λαός γίνεται συνδημιουργός ενός δικού του πολιτισμού, τότε αποκτά τεράστια δύναμη. Γιατί τότε αισθάνεται πραγματικά ελεύθερος.
Την ίδια περίοδο, το κίνημα ειρήνης, το κίνημα 114 και το φοιτητικό κίνημα συσπείρωναν χιλιάδες λαού. Η εξουσία ανήμπορη να τιθασεύσει τους χιλιάδες αγωνιζόμενους και πανικοβλημένη από τη μεγάλη άνοδο της Αριστεράς και από την καταλυτική παρουσία του Θεοδωράκη, που ο λαός τον λάτρευε, σε μια ψυχωτική έξαρση μίσους και πανικού δολοφόνησε τον βουλευτή της ΕΔΑ Γρηγόρη Λαμπράκη (1963). Τότε γεννήθηκε η Δημοκρατική Νεολαία «Γρηγόρης Λαμπράκης» με επί κεφαλής τον Μίκη Θεοδωράκη.
Το μεγάλο πολιτικό και πολιτιστικό νεολαιίστικο κίνημα, άρρηκτα δεμένο με το έντεχνο λαϊκό τραγούδι, έκανε πράξη την πολιτιστική επανάσταση. Ήταν η νέα γενιά εκείνης της εποχής, που με αυτοπεποίθηση σήκωσε στους ώμους της το εαμικό όραμα.
Το επαναστατικό κίνημα και το έντεχνο λαϊκό τραγούδι δεν άφησαν ανεπηρέαστους τους νέους συνθέτες της εποχής ούτε τις άλλες μορφές τέχνης, ενώ η γενιά των εαμιτών καλλιτεχνών στήριξε το νεολαιίστικο κίνημα. Νέοι συνθέτες της εποχής εμπνέονται από το θεοδωρακικό τραγούδι, μελοποιούν ποιητές και εντάσσονται καλλιτεχνικά στον κορμό του έντεχνου λαϊκού τραγουδιού. Στο σημείο αυτό, οφείλω να μνημονεύσω τον έτερο γονέα του έντεχνου λαϊκού τραγουδιού τον Μάνο Χατζιδάκι. Η προσφορά του στο τραγούδι ήταν και παραμένει μεγάλη.
Οι «Λαμπράκηδες» και (με) το έντεχνο λαϊκό τραγούδι προκαλούσαν βαθιές ρωγμές στο ιδεολογικό φράγμα του εθνικού διχασμού και είχαν κατορθώσει ένα νέο πλήγμα στο κρατικό αντικομμουνιστικό αφήγημα. Ο Θεοδωράκης με όπλο το έντεχνο λαϊκό τραγούδι έχτιζε την παλλαϊκή ενότητα με βάση την επαναστατική αρχή: πολιτικός αγώνας για πραγματική δημοκρατία και εθνική ανεξαρτησία παράλληλα με τον αγώνα για τον πολιτισμό, την υπεράσπιση της ελληνικότητας και την αναγέννηση της πατρίδας. Κομβικό σημείο στην προσπάθεια του μεγάλου συνθέτη και αγωνιστή είναι το μουσικό- θεατρικό έργο του «Το τραγούδι του νεκρού αδελφού».
Ο Θεοδωράκης περιόδευε στην Ελλάδα και μέσα από τις συναυλίες του συσπείρωνε τον λαό. Σχεδόν σε όλη τη χώρα ιδρύθηκαν Λέσχες Πολιτισμού παρά τις αντίξοες συνθήκες.
(Η τρομοκρατία στα χωριά ήταν βιαιότερη απ’ ότι στις πόλεις και η ζωή του κάθε αριστερού βρισκόταν ανά πάσα στιγμή σε κίνδυνο.)
Οι Λέσχες έφεραν μια πραγματική άνοιξη πολιτισμού στις γειτονιές. Πολιτιστικές εκδηλώσεις, εθελοντική εργασία στους λαϊκούς Δήμους,[2] κοινωνική αλληλεγγύη, κοινωνικά φροντιστήρια. Στον Πειραιά οργανώνονται τα πρώτα μουσικά, θεατρικά και λογοτεχνικά σεμινάρια.
Η Μικρή Ορχήστρα Αθηνών που είχε ιδρύσει ο Θεοδωράκης περιοδεύει στην επαρχία με έργα Μπετόβεν και Θεοδωράκη, απολαμβάνοντας το θερμό χειροκρότημα και την αγάπη των χωρικών. Ο Θεοδωράκης γκρέμιζε ένα ένα τα κάστρα της ελίτ που κρατούσαν φυλακισμένη και μακριά από τον λαό την ποίηση και τη συμφωνική μουσική.
Η σύγκρουση «Λαμπράκηδων» και πολιτικού συστήματος ήταν αναπόφευκτη. Το μέτωπο της εθνικοφροσύνης χτύπησε με αγριότητα το κίνημα με αποκορύφωμα τη δολοφονία του Σωτήρη Πέτρουλα (Ιούλιος 1965). Παρ’ όλ’ αυτά, δεν κατάφεραν να κάμψουν την αποφασιστικότητα της μαχητικής νεολαίας. Και τότε επέβαλαν τη δικτατορία.
Οι τριακόσιες Λέσχες Πολιτισμού έσβησαν την 21η Απριλίου 1967. Οι «Λαμπράκηδες» που εντάχθηκαν στο Πατριωτικό Αντιστασιακό Μέτωπο[3] κυνηγήθηκαν ανηλεώς, φυλακίστηκαν και βασανίστηκαν. Ο Θεοδωράκης συνελήφθη και φυλακίστηκε για τρία χρόνια. Τα τραγούδια του απαγορεύτηκαν.
Τον Απρίλιο του 1970 με τη συνέντευξη τύπου που δίνει στο Παρίσι καλεί σε ενότητα όλες τις αντιδικτατορικές οργανώσεις. Ο Θεοδωράκης περιοδεύει με την ορχήστρα του στην Ευρώπη και στην αμερικανική ήπειρο (1200 συναυλίες συνολικά). Μέσα από τις συναυλίες του διεθνοποιεί το πρόβλημα της Ελλάδας και στρέφει την παγκόσμια κοινή γνώμη ενάντια στη δικτατορία. Οι νεολαίες γνωρίζουν τον λόγο των Ελλήνων ποιητών και μέσα από αυτόν την ιστορία του ελληνικού λαού. Η συμβολή του ΠΑΜ στην ανατροπή της δικτατορίας ήταν καίρια και καθοριστική.
Το μεγάλο νεολαιίστικο κίνημα δεν μπόρεσε να ενεργοποιηθεί εκ νέου μετά την πτώση της δικτατορίας, παρά τις πρωτοβουλίες του Θεοδωράκη με την Κίνηση για την Ενωμένη Αριστερά και με το Κίνημα για την Ειρήνη και τον Πολιτισμό. Το έντεχνο λαϊκό τραγούδι χτυπήθηκε από μηχανισμούς και συμφέροντα. Ωστόσο άντεξε και συνεχίζει μέχρι σήμερα την πορεία του με δεκάδες συνθέτες και ποιητές.
Το τελευταίο εγχείρημα του Θεοδωράκη το 2010 να συσπειρώσει τον λαό αλλά και η συμμετοχή χιλιάδων στις ομιλίες του στην Αθήνα, στην Κρήτη, στη Θεσσαλονίκη και σε άλλες πόλεις πανικόβαλε το πολιτικό σύστημα και τον ξένο παράγοντα, που συντόνισαν όλες τους τις δυνάμεις ενάντια στην Κίνηση Ανεξάρτητων Πολιτών.
Η σημαία της «Σπίθας» υπεστάλη. Τις αφίσες και τα πανό της που υψώθηκαν στις λεωφόρους και στις πλατείες τα πήρε ο άνεμος. Όμως, το θεοδωρακικό όραμα για μια Ελλάδα ελεύθερη, ανεξάρτητη, πλούσια σε δημιουργία, παγκόσμιο κέντρο πολιτισμού και αθλητισμού, ουδέτερη και με τον λαό της ελεύθερο, κυρίαρχο, δημιουργικό και αυτάρκη παραμένει ζωντανό και επίκαιρο. Και περιμένει τους γενναίους και τις γενναίες που θα το σηκώσουν και πάλι στους ώμους τους.
Το θεοδωρακικό τραγούδι, εθνική και παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά, πάντα νεανικό και φωτοβόλο μ’ ένα Δοξαστικό μάς καλεί:
Ενωθείτε, βράχια βράχια
Ενωθείτε, χέρια χέρια
Τα βουνά και τα λαγκάδια, πιάστε το τραγούδι
Πολιτείες και λιμάνια, μπείτε στο χορό. (…)
Σήμερα παντρεύουμε τον Ήλιο
τον Ήλιο με τη νύφη τη μονάκριβη την Πασχαλιά!
Πολυχρόνιος ημέρα- Υπερμάχω- Υπερμάχω.*
Αναστασία Βούλγαρη
Θεατρική συγγραφέας, ποιήτρια
Αθήνα, 22 Ιουλίου 2020
* Από το «Δοξαστικό» του έργου «Το τραγούδι του νεκρού αδελφού».
[1] Ας το οριοθετήσουμε χρονολογικά με τη σύνθεση του «Επιτάφιου» το 1958.
[2]Παράδειγμα: Στην Κοκκινιά η εξουσία αρνιόταν να ασφαλτοστρώσει τον δρόμο και οι κάτοικοι ταλαιπωρούνταν από τη σκόνη και τη λάσπη. Οι «Λαμπράκηδες» ασφαλτόστρωσαν τον δρόμο με εθελοντική εργασία. Είναι η σημερινή λεωφόρος «Γρηγόρης Λαμπράκης».
[3] Η πρώτη αντιδικτατορική οργάνωση που ιδρύθηκε στις 30 Απριλίου 1967, ημέρα Κυριακή του Πάσχα. Ιδρυτικά μέλη: Γιώργος Βότσης, Γιώργος Κουπαρούσος, Χρόνης Μίσσιος, Ανδρέας Λεντάκης, Αριστείδης Μανωλάκος. Επικεφαλής του Μετώπου εκλέχθηκε ομόφωνα ο Μίκης Θεοδωράκης.