Μ. ΦΑΡΑΝΤΟΥΡΗ (Σε βίντεο): Μια φορά κι έναν καιρό, τότε δηλαδή που βρεθήκαμε με τον Μίκη, αρχές της δεκαετίας του ’60, με βρήκε-τον βρήκα, δεν έχει και μεγάλη σημασία, ήμουν μαθήτρια, με άκουσε να τραγουδάω, αυτό ήταν. Τύχη αγαθή. Με εμπιστεύθηκε, μου έδωσε αυτό που βαθιά ζητούσα, βαθιά επιθυμούσα.
Μαζί πλέον, δάσκαλος και μαθήτρια, ξεκινάμε το μεγάλο μας μουσικό ταξίδι. Σημάδεψε τα παιδιά και εφηβικά μου χρόνια σαν το παραμύθι που μένει βαθιά μέσα μας και δε μας αφήνει ποτέ, δεν μας εγκαταλείπει ποτέ. Την πρώτη φορά που τον αντίκρισα είχα την αίσθηση ότι πρόκειται για ένα άτομο μοναδικό, ξεχωριστό. Τον περιέβαλε μια αύρα. Η καλοσυνάτη και υψηλή κορμοστασιά του, η εικόνα του η ψυχική, η πνευματική, η καλλιτεχνική, σε παρέσερναν στην καρδιά των πραγμάτων για την οποία αξίζει κανείς να ζει.
Για τον Μίκη ο χρόνος μετριέται με τη μουσική. Μια μουσική που δείχνει από τα πρώτα κιόλας βήματα γνώση, ταλέντα, βαθιά αγάπη σε ό,τι συνθέτει την ελληνική πολιτιστική καλλιτεχνική ταυτότητα.
Τίποτα δε θα με κάνει να ξεχάσω την εμπειρία των λαϊκών συναυλιών στην Αθήνα, στις συνοικίες της Αττικής και σε όλη την ελληνική επαρχία. Τη συγκλονιστική ανταπόκριση του κόσμου, τη λατρεία που είχαν στο πρόσωπο του Μίκη. Αυτά όλα ανησύχησαν τις τότε Αρχές.
Θυμάμαι στην επαρχία συναυλίες του που οι χωροφύλακες ήταν περισσότεροι απ’ τους πολίτες. Θυμάμαι σαμποτάζ στις αίθουσες, πέτρες, βόμβες για να τρομοκρατήσουν τους ακροατές, τον κόσμο. Αλλά θυμάμαι και τα χέρια του Μίκη ν’ ανοίγουν σαν φτερά για να πετάξουν ψηλά και να δούμε πόσο ασήμαντα και μικρά ήταν όλα αυτά τα εμπόδια που επινοούσαν.
Ο Μίκης σε πείσμα όλων όσων ήθελαν να τον κυνηγήσουν, να τον αγνοήσουν, αναδείχθηκε σε μια μορφή που έμελλε ν’ αλλάξει και να σημαδέψει με τον πιο ηχηρή τρόπο τα πολιτιστικά, τα πολιτικά και μουσικά πράγματα της χώρας. Ήταν μια αδιάσπαστη ροή ζωής και αγώνα. Διαδήλωση, συναυλία, αντίσταση, δημιουργία.
Θαρρείς πως έρχονταν τεράστια κύματα για να αλληλοσυγκρουστούν και τελικά να ενωθούν σε ένα πράγμα η τέχνη και η πολιτική, η καινοτομία και η παράδοση. Λες και υπήρχε ένας μαγνήτης που όσα εμπόδια και αν έβαζες, αυτός μας τραβούσε με μια τεράστια δύναμη επάνω του. Να μια σπουδαία πολιτική πράξη Μίκη που δεν ξέρω αν άλλος θα τα κατάφερνε ποτέ.
Και έβλεπες, παρατηρούσες ότι ενώ από τη μια πλευρά η μουσική του είχε μια υψηλή ποιότητα, πήγαινε σε ένα επίπεδο πολύ υψηλά, το κρατούσε πάντα κοντά στο λαό, δηλαδή στον κόσμο. Κατάφερνε να μπορεί αυτό το υψηλό πράγμα να το επικοινωνεί με τον πιο απλό άνθρωπο, με το λαό. Υπήρχε μια αμφίδρομη σχέση με το λαό και αυτός πάντα αντλούσε από τον κόσμο και ο κόσμος απ’ αυτόν και τη μουσική του. Αυτή η πορεία ήταν μια πορεία παιδείας, αναβάθμισης και ανάπτυξης για τον κόσμο, για όλους μας.
Θυμάμαι την πρώτη φορά που μου ανέθεσε να τραγουδήσω τον «Κύκλο Μαουτχάουζεν» του Ιάκωβου Καμπανέλλη, τα περίφημα αυτά τέσσερα τραγούδια και θυμάμαι όταν με κάλεσε στο σπίτι του, στο πιάνο για να μου τα παίξει την πρώτη φορά, μου λέει «κράτησε την ημερομηνία, χρόνο και μέρα, γιατί αυτά τα τραγούδια θα μείνουν για πάντα». Και έτσι έγινε.
Ο κύκλος αυτός έγινε γνωστός και αγαπητός παγκοσμίως. Ευτύχησε να τραγουδηθεί από μεγάλους του λυρικού τραγουδιού αλλά και του έντεχνου και της ποπ ακόμα αλλά και σε πολλές εκτελέσεις από Συμφωνικές Ορχήστρες, από την Ορχήστρα του Ισραήλ, από τη Συμφωνική Ορχήστρα των Παρισίων με μαέστρο τον Ζούμπλιν Μέτα, όταν άλλαζε ο χρόνος, τελείωνε το 1999 σε μια περίφημη συναυλία που διοργάνωσε η UNESCO στο Παρίσι είχα την ευτυχία να τραγουδήσω το Μαουτχάουζεν με τον Ζούμπλιν Μέτα και την Συμφωνική Ορχήστρα.
Διάφοροι λαοί σε δύσκολες στιγμές της ιστορίας τους, ακούμπησαν στα τραγούδια του Μίκη, τα υιοθέτησαν και τα έκαναν δικά τους. Το τραγούδι υπηρετεί την ειρήνη και τη φιλία και τη συναδέλφωση των λαών. Ελπίζω ότι αυτό που είδαμε στο Αφγανιστάν με τους Μουτζαχεντίν, θα θυμάστε που τραγουδούσαν τον «Αντώνη» ή οι Παλαιστίνιοι, ακόμα και στο Ισραήλ και όπου αλλού υπάρχει ένταση στον κόσμο, βλέπουμε να καταλαγιάζει κάτω από τους ήχους μιας όμορφης μουσικής, ενός έργου όπως το Μαουτχάουζεν και τόσων άλλων τραγουδιών του Μίκη.
Είναι ένα εργαλείο ειρήνης. Θα μπορούσα να μιλάω ώρες για το τραγούδι, για την αντίσταση του Μίκη απέναντι στη Χούντα. Όλα αυτά τα γνωρίζει ο κόσμος. Φυσικά δε μπορώ να ξεχάσω τον τρόπο με τον οποίο μου έστειλε με έναν Βρετανό δημοσιογράφο, τον Τζων Μπάρει που έγραφε στους Times, στα κουμπιά του παλτό του παιδιού του, τυλιγμένο σε μικρά χαρτάκια το σπαρτίτο της «Κατάστασης πολιορκίας», ένα άλλο από τα επίσης κορυφαία έργα του.
Το ίδιο έγινε και για το «Πνευματικό Εμβατήριο» που αμέσως το παρουσιάσαμε στο ‘Αλμπερτ Χωλ και με τη συνδρομή και τη βοήθεια και την αλληλεγγύη όλων των μεγάλων ηθοποιών, του ‘Αλαν Μπέιτς, της Βανέσα Ρεντγκρέιβ, μεγάλων τραγουδιστών, τι επιστήμονες, τι γλύπτες, μεγάλοι μουσικοί, ο Τζων Γουίλλιαμς, μεγάλοι μαέστροι, πολιτικοί, όλοι έδειξαν την αλληλεγγύη τους και υπέγραψαν για την απελευθέρωση του Μίκη τότε που ήταν στη Ζάτουνα κλεισμένος και απομονωμένος.
Όσα χρόνια κι αν περάσουν, όσες μόδες έρθουν και παρέλθουν, το έργο του Μίκη θα συγκινεί πάντα και θα αναφέρεται ως το θεμέλιο του σύγχρονου ελληνικού πολιτισμού και της καλλιτεχνικής δημιουργίας.
Στην εποχή μας τώρα αυτό που ζούμε, οι συζητήσεις που γίνονται απελπιστικά μονότονες, γιατί την οικονομία, για την ανάπτυξη, για τα κοινωνικά αδιέξοδα, όπου ο πολιτισμός και η δημιουργία, η πνευματική πορεία δυστυχώς δεν απασχολούν κανέναν παρά μόνο κάποιους που έχουν τη δύναμη με την ορμή τους που τους δίνει το ίδιο τους το ταλέντο και η φύση τους όπως ο Μίκης, να επιμένουν για να παραμένει η ελληνική τέχνη ζωντανή και οι δημιουργοί οι Έλληνες να έχουν πρόσωπο και αξία.
Μίκη είσαι η ιστορία μας, είσαι η πραγματικότητά μας, είσαι η αλήθεια μας. Χάραξες δρόμους, χαράζεις ανεξίτηλα στη ζωή όλων αυτών που αγάπησαν τη μουσική σου και το έργο σου και που άντλησαν και εμπνεύστηκαν από τις ίδιες τις ιδέες, από τη στάση σου ζωής και λίγο πιο καθαρή Ελλάδα. Αυτό μας έδωσες.
Νιώθω ευτυχής όχι μόνο ως καλλιτέχνης που έζησα κοντά σου, αλλά και σαν απλός άνθρωπος που έζησα και ζω την εποχή του Μίκη Θεοδωράκη. Να ζήσεις σαν τα ψηλά βουνά.
Π. ΠΑΝΔΗΣ (Σε βίντεο): Με τον Μίκη δε μπορώ να πω ότι είναι μια απλή συνεργασία. Με τον Μίκη είναι σχέση ζωής. Όλα αυτά τα 35 χρόνια που είμαι δίπλα του συμμετέχοντας σε 1.000 συναυλίες σε όλο τον κόσμο, είναι στιγμές μαγικές, στιγμές που συγκλόνισαν το ακροατήριο σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του κόσμου και ιδίως κατά τη διάρκεια της δικτατορίας αυτές οι συναυλίες έγιναν μια αφορμή για κινητοποίηση της κοινής γνώμης.
Θα πρέπει να πω ότι κάποτε θα πρέπει να γραφτούν πολλά πράγματα γι αυτό το οδοιπορικό σε όλο τον κόσμο. Η ζωή μας όλη ήταν ένα αεροπλάνο και ένα πούλμαν. Τον περισσότερο καιρό ο Μίκης διάβαζε. Είναι ένας άνθρωπος γενικά που διαβάζει πολύ. Και μετά του αρέσει πολύ αυτό που διάβασε, που μελετάει, δεν διαβάζει μόνο, του αρέσει πολύ να το συζητάει.
Κι όταν συζητάει ο Μίκης, ο μελίρρυτος Μίκης, είναι χάρμα ακοής. Ο Μίκης μπορεί να σου διηγηθεί μια ιστορία που σου την έχει ξαναπεί πριν αρκετό καιρό και να την ακούσεις με το ίδιο ενδιαφέρον και τώρα. Είναι ένας βαθιά μορφωμένος άνθρωπος, κουβαλάει μια μεγάλη κουλτούρα πάνω του και πάνω απ’ όλα είναι ένας ευγενής άνθρωπος. Όλο αυτό κάνει τον Μίκη έναν από τους πιο ενδιαφέροντες ανθρώπους που εγώ έχω συναντήσει στη ζωή μου.
Τα διαβάσματά του στο πούλμαν διακόπτονταν καμιά φορά από μερικές πρόβες που θα μπορούσαν να γίνουν, αν ο χρόνος μας το επέτρεπε για να διορθώσουμε κάτι και μετά είχαμε μεγάλα χρονικά διαστήματα από πρόβες. Ο Μίκης στις πρόβες είναι σαν το ψάρι στο νερό. Το αγαπάει πολύ να βρίσκεται στο στούντιο, να κάθεται στο πιάνο. Πολλές φορές τον έχω δει να κάθεται στο πιάνο και να εμπνέεται, εκείνη τη στιγμή να του έρχεται κάτι στο μυαλό, μια μελωδία.
Και κάθεται ώρες στο στούντιο μαζί μας, για να βγει το αποτέλεσμα όπως θέλει. Ο γλυκύτατος Μίκης στην πρόβα γίνεται ο αυστηρότατος έως σκληρότατος Μίκης. Πρέπει να έχεις γερές αντοχές να τον ακολουθήσεις. Πολύ απαιτητικός. Απαιτεί να φύγεις γρήγορα από την παρτιτούρα, να πετάξεις μαζί του.
Καθόμαστε στη σκηνή και μπαίνει ο Μίκης, υποκλίνεται στο κοινό, στρέφει την πλάτη στο κοινό, υψώνει τα χέρια και αρχίζει και διευθύνει το κονσέρτο, τραγουδώντας πολλές φορές μαζί μας, κλείνοντας τα μάτια τις περισσότερες, δίνεται ολόκληρος σ’ αυτό το πράγμα. Σε μια συναυλία, που πάρα πολλές φορές κρατούσε και τρεις ώρες.
Στο τέλος, στρέφεται προς το κοινό πλέον, παίρνει το μικρόφωνο και αρχίζει και τραγουδάει μαζί μας, μόνος του, σε ένα παραλήρημα. Ένα ολόκληρο θέατρο να σηκώνεται όρθιο. Και ένα θέατρο που το 95% του ακροατηρίου ήταν όχι Έλληνες. Επομένως άκουγαν επί τρεις ώρες τραγούδια σε μια γλώσσα που ούτε καν ήξεραν. Κι όμως έβλεπες στα πρόσωπά τους να περνάει μια απίστευτη χαρά, μια αισθητική απόλαυση. Ελπίζω κάποτε να γραφτούν και θα γραφτούν πολλά γύρω απ’ αυτές τις συναυλίες.
Επομένως, με τον Μίκη δε μπορώ να πω ότι είναι μια συνεργασία. Είναι αυτό που είπα και στην αρχή, είναι μια ζωή. Είναι μια σχέση ζωής. Εγώ τον αγαπώ βαθύτατα.
Μαρία Φαραντούρη
Η Μαρία Φαραντούρη γεννήθηκε στη Νέα Ιωνία. Ήταν έφηβη, όταν εμφανίστηκε υπό τη διεύθυνση του Μίκη Θεοδωράκη σε μια συναυλία στον Πειραιά το 1963. Ο συνθέτης ενθουσιάστηκε με τις ερμηνείες της και δήλωσε ότι είναι «η τέλεια ερμηνεύτρια της μουσικής του». Από το1963 έως το 1967, η Μαρία δίνει συναυλίες στην Ελλάδα με τον Θεοδωράκη και κάνει διάφορους δίσκους. Το 1966 περιοδεύει στη Σοβιετική Ένωση πάλι με το συνθέτη, που τώρα πια γίνεται ο μέντοράς της. Το 1967 φεύγει από την Ελλάδα και έως το 1970 δίνει εκατοντάδες συναυλίες σ’ όλον τον κόσμο, ερμηνεύοντας τα τραγούδια του Θεοδωράκη. Εκείνη την εποχή η Μαρία γίνεται «σύμβολο ελευθερίας και ελπίδας» για τον ελληνικό λαό, που αντιστέκεται είτε σιωπηλά είτε δυναμικά ενάντια στη χούντα.
Το 1970 ο Μίκης Θεοδωράκης αποφυλακίζεται και φεύγει στο εξωτερικό. Η Μαρία και ο Μίκης ξανασμίγουν και ξεκινούν μια σειρά συναυλιών ανά τον κόσμο. Η «Κατάσταση Πολιορκίας» και το «Πνευματικό Εμβατήριο» ηχογραφούνται το 1970, το τελευταίο, μάλιστα, με τη Συμφωνική Ορχήστρα του Λονδίνου υπό τη διεύθυνση του συνθέτη. Η Μαρία, μέχρι το 1973, περιοδεύει με τον Μίκη σ’ όλον τον κόσμο, κάνει διάφορες ηχογραφήσεις και εμφανίζεται σε εκατοντάδες συναυλίες και διεθνή φεστιβάλ. Το 1973, είναι η σολίστ στο ορατόριο του Μίκη Θεοδωράκη «Canto General», που βασίζεται στο ομώνυμο ποίημα του Pablo Neruda και παρουσιάζεται στη Γαλλία στο Humanities Festival (Φεστιβάλ Ανθρωπιστικών Σπουδών). Το 1974 πέφτει η μισητή χούντα και η Μαρία επιστρέφει στην Ελλάδα. Τα επόμενα τρία χρόνια παρουσιάζει το έργο του Μίκη Θεοδωράκη, για πρώτη φορά στην πατρίδα της μετά την επτάχρονη εξορία της. Το 1975 το «Canto General» παρουσιάζεται σε ανοιχτό Στάδιο μπροστά σε πενήντα χιλιάδες άτομα, που παραληρούν από ενθουσιασμό και συγκίνηση. Τη δεύτερη φορά γίνεται ζωντανή ηχογράφηση της συναυλίας.
Το 1976 δίνει συναυλία στο Λονδίνο, υποστηρίζοντας έτσι τον αγώνα που κάνει ο λαός της Χιλής για την ελευθερία του. Την ίδια χρονιά ξεκινάει ξανά τις περιοδείες της στην Ευρώπη και την Αμερική. Το1977 περιοδεύει και στην Αυστραλία, εμφανίζεται στο Φεστιβάλ του Λυκαβηττού και κάνει ηχογραφήσεις με τον Μάνο Χατζιδάκη. Το 1978 συνεχίζει την περιοδεία της με την ορχήστρα της στην Ελλάδα και στην Ευρώπη. Εμφανίζεται, επίσης, με τον Μίκη Θεοδωράκη στις Ηνωμένες Πολιτείες και στο Διεθνές Φεστιβάλ Νεολαίας στην Κούβα, κάνοντας ταυτόχρονα διάφορες ηχογραφήσεις. Το 1979 ηχογραφεί τις «Γειτονιές του Κόσμου» του Μίκη Θεοδωράκη και του Γιάννη Ρίτσου, δίνει συναυλίες με τραγούδια του Bertolt Brecht, τα οποία ηχογραφεί με προσαρμογές του Henri Kritsel, και εμφανίζεται στο 1st International Political Music Festival (1ο Διεθνές Φεστιβάλ Πολιτικής Μουσικής) στο Ανατολικό Βερολίνο.
Τα επόμενα χρόνια η Μαρία συνεργάζεται με τον Μίκη Θεοδωράκη και τον Μάνο Χατζιδάκη και εμφανίζεται σε διάφορες συναυλίες υπό τη διεύθυνσή τους. Κάνει, επίσης, ηχογραφήσεις με έργα του Μιχάλη Γρηγορίου και του Τούρκου συνθέτη Ζ. Λιβανελί, και τραγουδάει «Τραγούδια Διαμαρτυρίας» σ’ όλον τον κόσμο. Στη συνέχεια, εμφανίζεται με τη Φιλαρμονική του Ισραήλ και τον Zubin Mehta, τραγουδώντας τον κύκλο τραγουδιών «Mauthausen» των Μίκη Θεοδωράκη και Ιάκωβου Καμπανέλλη και, τέλος, συνεργάζεται με τον Κουβανό συνθέτη Leo Brower.