Άρθρο του Γιώργου Αγοραστάκη
Ο Ιάννης Ξενάκης (29 Μαΐου 1922 – 4 Φεβρουαρίου 2001), γεννήθηκε και έζησε μέχρι τα 10 του χρόνια στη Μπράιλα της Ρουμανίας. Το 1927 πέθανε η μάνα του κι ο πατέρας του τον έστειλε μαζί με τα δύο μικρότερα αδέλφια του σε οικοτροφείο στην Αναργύρειο και Κοργιαλένειο Σχολή Σπετσών. Όταν αποφοίτησε από το Γυμνάσιο το 1938, εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, έδωσε εξετάσεις και πέρασε στην Αρχιτεκτονική στο Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Μέσα από τις σπουδές του στο Πολυτεχνείο, ο Ξενάκης έδωσε μεγάλη προσοχή στα μαθηματικά και τη φυσική και άρχισε να μελετά τους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους, και να ενδιαφέρεται για τη σχέση των μαθηματικών και της μουσικής.
Στην κατοχή ο Ξενάκης εντάχθηκε στο Κομμουνιστικό Κόμμα και στην ελληνική αντίσταση. Στο Μετσόβιο Πολυτεχνείο ανήκε στο λόχο σπουδαστών Λόρδος Μπάιρον. Μετά την απελευθέρωση, κατά τα Δεκεμβριανά, την 1η Ιανουαρίου του 1945 κι ενώ βρισκόταν με την ομάδα του μέσα μια πολυκατοικία στη διασταύρωση Ναβαρίνου και Μαυρομιχάλη στα Εξάρχεια, δέχτηκαν επίθεση από τα εγγλέζικα στρατεύματα και μια οβίδα από τανκ τους βρήκε σ’ ένα εσωτερικό δωμάτιο. Σκοτώθηκαν δύο και τραυματίστηκε βαριά στο πρόσωπο ο Ξενάκης. Από τον τραυματισμό αλλοιώθηκε η αριστερά πλευρά του προσώπου του κι έχασε μεγάλο μέρος από την όραση του στο αριστερό του μάτι. Ο πατέρας του κατάφερε να τον βάλει στο νοσοκομείο και με τρεις επεμβάσεις έγινε μερική αποκατάσταση του προσώπου. Το 1946 κατάφερε με τη βοήθεια του πατέρα του και διέφυγε -χωρίς να συλληφθεί- στη Γαλλία μέσω Ιταλίας. Το ίδιο έτος καταδικάστηκε ερήμην σε θάνατο για λιποταξία. Στο Παρίσι έφθασε στις 11 Νοεμβρίου 1947. Τα πρώτα χρόνια εργάστηκε ως αρχιτέκτονας στο γραφείο του Λε Κορμπιζιέ (Le Corbusier) και στην πορεία μεταστράφηκε στην μουσική στην οποία και αφιερώθηκε. Διακρίθηκε πρώτα ως αρχιτέκτονας και μετά ως μουσικός. Το πρώτο διάσημο οικοδόμημά του ήταν το Pavilion της Philips στην Παγκόσμια Έκθεση των Βρυξελλών του 1958.
Από το 1951 ως 1953 παρακολούθησε μαθήματα στην τάξη του Olivier Messiaen αποκτώντας ευρύτερες γνώσεις για τη μουσική, δίνοντας ιδιαίτερη προσοχή στην ανάλυση του ρυθμού.
Η Αγγλοκύπρια βιογράφος του Nouritza Matossian αναφέρει ότι ο Messiaen τον συμβούλεψε να συνεχίσει να εργάζεται μόνος του: «Άρχισα να καταλαβαίνω ότι δεν ήταν κάποιος όπως οι άλλοι …. Είναι ανώτερης νοημοσύνης…» «Είπα: Όχι, είσαι σχεδόν τριάντα ετών, έχεις την καλή τύχη να είσαι Έλληνας, να είσαι αρχιτέκτονας και να έχεις σπουδάσει μαθηματικά. Επωφελήσου από αυτά τα πράγματα, για να κάνεις τη μουσική σου». [4:Matossian, σελ.48], [3: Harley, σελ.3]. Ο Messiaen αναφέρεται για την καλή τύχη να ‘ναι Έλληνας, γιατί είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον ελληνικό πολιτισμό και χρησιμοποιούσε στη μουσική του τα ρυθμικά μοτίβα που προέρχονταν από τα κλασικά μέτρα της ελληνικής ποίησης.
Αρχικά, ο Ξενάκης κινήθηκε πάνω στην δημοτική ελληνική μουσική, τη μουσική της ελληνικής παράδοσης. Πολλά από τα έργα του μεταξύ 1949 και 1952 χαρακτηρίζονται την σχέση τους με τις λαϊκές μελωδίες και τους χορευτικούς ρυθμούς, είτε ως προσπάθεια να αποδοθούν τα ηχητικά χαρακτηριστικά λαϊκών οργάνων όπως η λύρα. Σ’ αυτή τη φάση προσπαθεί να συνδυάσει τις τότε θεωρούμενες «πρωτοπορίες» της ευρωπαϊκής μουσικής με ελληνικά παραδοσιακά στοιχεία, με σαφή επιρροή από Bela Bartok. Κατά τον ίδιο «χρησιμοποιεί ελληνικές μελωδίες, αλλά μ’ ένα αρμονικό, πολυφωνικό και οργανικό πνεύμα που καταστρέφει όλο τον ελληνικό τους χαρακτήρα» [3: Harley, σελ.4]. Αυτή του την άποψη παρουσιάζει και στην συνομιλία του με το Μίκη Θεοδωράκη [δες σχετική ανάρτηση]
Η αλλαγή κατεύθυνσης του Ξενάκη έγινε -μετά κι από την προτροπή του Messiaen- με το έργο του «Μεταστάσεις» «Metastasis» το 1954. Ήταν το πρώτο μουσικό έργο στο οποίο αρχίζει να χρησιμοποιεί μαθηματικές και αρχιτεκτονικές έννοιες στη μουσική δομή και να προβάλλει τις «ηχητικές μάζες» όπως τις ονόμαζε. Αυτή η φάση διήρκεσε μέχρι το 1961 και την διαδέχτηκε μια τρίτη περίοδος (1962-2001) που σηματοδοτείται από μία επιστροφή στην ελληνικότητα.
Ο Ξενάκης είχε την ιδέα του συνδυασμού της αρχιτεκτονικής, των μαθηματικών και της μουσικής. Ανέπτυξε μια «στοχαστική θεωρία» για την μουσική σύνθεση, στην οποία εισαγάγει μαθηματικές θεωρίες και μοντέλα από τη Θεωρία των Συνόλων, τη Θεωρία των Πιθανοτήτων, τη Θεωρία των Παιγνίων, την Άλγεβρα Μπουλ, ακόμα και τη Θερμοδυναμική, τη Χρυσή Τομή, την ακολουθία Φιμπονάτσι κ.ά. Με τον τρόπο αυτό επεδίωξε το μετασχηματισμό των διαφόρων μαθηματικών σχέσεων σε μουσικούς ήχους. Για να το επιτύχει στην πορεία χρησιμοποίησε ως βοηθό τον ηλεκτρονικό υπολογιστή. Την θεωρία του ονόμασε ο ίδιος «στοχαστική μουσική» την οποία και αναπτύσσει στο βιβλίο του [8: Xenakis Iannis, Formalized Music: Thought and Mathematics in Composition].
Βασικό στοιχείο της θεωρίας και της τέχνης του Ξενάκη ήταν η «ελληνικότητα». Είχε μελετήσει τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό και ιδιαίτερα την φιλοσοφία και συνέδεσε το έργο του με την αρχαία Ελλάδα. Μάλιστα έλεγε ότι: «Είμαι Κλασσικός Έλληνας που ζει στον εικοστό αιώνα» [4: Matossian σελ.11], [5: McHard σελ.216].
Ο ίδιος θεωρεί ότι η συνεισφορά του στην τέχνη, το νέο που έφερε: ήταν η ενότητα που πέτυχε στην δημιουργία της μουσικής, της φιλοσοφίας και των μαθηματικών. Θεωρούσε τον εαυτό του επαναστάτη καλλιτέχνη που η αποστολή του ήταν να δημιουργήσει νέα μουσική. «Για μένα, μαθηματικός είναι αυτός που δημιουργεί νέα θεωρήματα και νέες θεωρίες. Και πολιτικός είναι εκείνος που δημιουργεί νέα ρεύματα πολιτικών ιδεών. Επαναστάτης δεν είναι όποιος αναμασάει επαναστατικές ιδέες του παρελθόντος, αλλά αυτός που δημιουργεί νέες επαναστατικές θεωρίες». Λέει σε μια συνέντευξή του στην «ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ» Νο 13 το Σεπτέμβρη του 1978, όταν είχε έλθει στις Μυκήνες και παρουσίασε το “Πολύτοπο των Μυκηνών”. Και συνεχίζει: «Η Τέχνη, εννοώ την επαναστατική τέχνη, είναι ενεργό στοιχείο στην κοινωνία. Επαναστατική δεν εννοώ την τέχνη που ακολουθεί ένα κίνημα επαναστατικό… αυτό που λέμε επανάσταση, δεν αφορά μόνο τα πολιτικά ζητήματα και τα κοινωνικά, αλλά γενικά όλες τις ιδέες, όλες τις εκφράσεις του ανθρώπου. Και αυτό σχετίζεται για μένα με τη δημιουργία. Δημιουργία σημαίνει βασικά νέο-κοίταγμα. Και από το νέο-κοίταγμα προκύπτουν νέες μορφές και νέες ιδέες. Οι νέες ιδέες μπορεί να φαίνονται αντίθετες με τις παλαιότερες. Αλλά στην ιστορία της τέχνης και των ιδεών, των ανθρώπινων σχέσεων, υπάρχει πάντα μια συνέχεια, όσο και αν νομίζει κανείς ότι μια επανάσταση δημιουργεί εντελώς νέα σχήματα. Τα νέα σχήματα έχουν ένα κομμάτι, ένα μέρος που ανήκει στο παρελθόν. Εντελώς καινούρια σχήματα δεν υπάρχουν πουθενά…»
Ο Ξενάκης συνέθεσε περίπου 130 έργα για ορχήστρα, μουσική δωματίου, ηλεκτρονική, μουσική για αρχαίο δράμα, έργα για μπαλέτο, φωνητικά – χορωδιακά, κ.ά. Με το έργο «Ωμέγα» το 1997 έκλεισε τον κύκλο της δημιουργικής του πορείας.
Το 2001 πέθανε στο Παρίσι.
Ο Ιάννης Ξενάκης και ο Μίκης Θεοδωράκης
Και οι δύο αναγνωρίζονται στο εξωτερικό ως οι μεγαλύτεροι Έλληνες μουσικοί. Και οι δυο έχουν κοινές βάσεις αλλά στην μουσική κινήθηκαν σε διαμετρικά αντίθετες κατευθύνσεις. Σύντροφοι και συναγωνιστές στην κατοχή και στον εμφύλιο γνωρίστηκαν μεταγενέστερα στο Παρίσι το 1954. Και οι δυο είχαν τον ίδιο δάσκαλο τον Olivier Messiaen. Νωρίτερα ο Ξενάκης από το 1951 ως το 1953 και από το 1954 ως το 1956 ο Μίκης Θεοδωράκης.
Η γνωριμία τους έγινε το 1954 όταν ο Μίκης Θεοδωράκης μετέβη στο Παρίσι για τις σπουδές του στο Conservatoire. Τότε που βρήκε όλους τους νέους συναδέλφους του να προσχωρούν στο μοντερνιστικό κίνημα απαρνούμενοι το προηγούμενο έργο τους και την καταγωγή τους, γράφει στο βιβλίο του «Η Ανατομία της Μουσικής» και συνεχίζει: “Τότε είναι που και ο δικός μας Γιάννης Ξενάκης περνούσε σ ’αυτό το μουσικό χώρο και τα διεθνή μουσικά κυκλώματα με τις «Μεταστάσεις» (που τα πρώτα δοκίμια του έφερε κάποιο απόγευμα στο σπίτι που μέναμε στο Παρίσι μαζί με τον Βιολοντσελίστα Γιάννη Χρονόπουλο, που πρώτος δοκίμασε στο όργανό του τα περίφημα glissanti), βάζοντας τελεία και παύλα στο προηγούμενο έργο του που όπως λ.χ. τα «Αναστενάρια» ήταν βασισμένο πάνω στην ελληνική μουσική παράδοση. Εγώ είχα την τύχη να αντισταθώ στις σειρήνες”.
Είναι φανερό ότι οι δύο ακολούθησαν διαμετρικά αντίθετες πορείες στην μουσική.
Το κοινό τους σημείο είναι το θεμέλιο της «ελληνικότητας» που αφορά τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό και την ελληνική παράδοση (μέχρι το 1954 για το έργο του Ξενάκη).
Και οι δύο χαρακτηρίζονται ως Νεοπυθαγόρειοι. Ο μεν Θεοδωράκης γιατί συνδέεται με την Πυθαγόρεια θεωρεία φιλοσοφικά (με την θεωρία του για την «Συμπαντική Αρμονία») και μουσικά. Ο δε Ξενάκης επειδή χρησιμοποίησε αντίστροφα την διαδικασία του Πυθαγόρα ο οποίος από τη μουσική έφτασε στα μαθηματικά. Ο Ξενάκης από τα μαθηματικά έφτασε στην μουσική. Επί της ουσίας όμως η μουσική του δεν μπορεί να χαρακτηριστεί Πυθαγόρεια γιατί δεν ήταν «αρμονική».
Ο Θεοδωράκης έχει τοποθετηθεί συνολικά αρνητικά για το ρεύμα του μουσικού μοντερνισμού της δεκαετίας του ’50 και ’60, καθ’ ότι ασχολείται σχεδόν αποκλειστικά µε τις ηχητικές κατασκευές των µουσικών έργων, έχοντας εντελώς ξεχάσει για ποιους και για ποιόν λόγο προορίζονται.
Μια εκτενέστερη εικόνα των σχέσεων των δυο ανδρών, φαίνεται σε μια καταγραμμένη συνομιλία τους, αρχές του ’60 που δημοσίευσε το περιοδική «ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ» στις 5/1/1963. [δες «Μία συνομιλία του Ιάννη Ξενάκη με τον Μίκη Θεοδωράκη»]
Από τα έργα του Γιάννη Ξενάκη επιλέγομε το έργο «Μεταστάσεις» με το οποίο πραγματοποίησε το 1954 μια στροφή στη μουσική του.
Iannis Xenakis – Metastasis
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
[1] Bois Mario, Iannis Xenakis: The Man and His Music – a conversation with the composer and a description of his works, Westport, Connecticut, Boosey & Hawkes, 1980 [2] Ewen, David. The World of Twentieth Century Music. U. S., Prentice Hall, Inc. 1969 [3] Harley James, Xenakis: His Life in Music [1 ed.], Routledge, 2004 [4] Matossian Nouritza, Xenakis, New York, Kahn & Averill, Taplinger Publishing Company, 1986 [5] McHard James L., The Future of Modern Music, A Philosophical Exploration of Modernist Music in the 20th Century and Beyond, Iconic Press, 2008 [6] Varga Bálint András, Conversations with Iannis Xenakis, Faber & Faber, Ltd. 1996 [7] Xenakis Iannis, Arts/Sciences: Alloys, “The Thesis Defense of Iannis Xenakis”, Pendragon Press,1985 [8] Xenakis Iannis, Formalized Music: Thought and Mathematics in Composition (Harmonologia) [Rev Sub ed.], Pentadragon, 1992 [9] Xenakis Iannis, Musiques formelles: nouveaux principes formels de composition musicale, Stock musique, 1981 [10] Xenakis Iannis, Κείμενα περί Μουσικής και Αρχιτεκτονικής, Εκδ. Ψυχογιός, 2013 [11] Ντοκιμαντέρ για τη ζωή και το έργο του Γιάννη Ξενάκηhttps://www.youtube.com/watch?v=8G49o9sLiJE
DOC MUS – Xenakis Iannis – Charisma X – ΕΤ1 DTV
https://www.youtube.com/watch?v=ezU4vR50m2Y
DOC MUS Ιάννης Ξενάκης, συνέντευξη