Άρθρο γνώμης του Γιώργου Αγοραστάκη
Η πανδημία του κορωνοϊού COVID-19 στο 2020, ήταν το μεγαλύτερο παγκόσμιο γεγονός και η μεγαλύτερη πρόκληση για την ανθρώπινη ζωή, μετά το 2ο παγκόσμιο πόλεμο. Η πανδημία δεν επηρέασε μόνο την ανθρώπινη υγεία, αλλά ήδη άλλαξε και πολλούς άλλους σημαντικούς τομείς της ζωής. Οι απώλειες σε ανθρώπινες ζωές, οι οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις της σ’ όλες τις χώρες, είναι πολύ μεγάλες κι ανυπολόγιστες. Η ένταση των κοινωνικοοικονομικών προβλημάτων στην συνέχεια, θα φέρουν πολλές χώρες, μεγάλους πληθυσμούς και πολλούς κλάδους σε δυσχερή θέση. Όταν η επιδημία θα υποχωρήσει κι επιστρέψει η ομαλότητα στη ζωή των ανθρώπων, πολλά πράγματα δεν θα επανέλθουν στην προηγούμενη κατάσταση, πιθανώς ποτέ.
Σ’ αυτό το πλαίσιο, οι επιπτώσεις από την πανδημία του κορωνοϊού στον πολιτισμό και την τέχνη, φαίνεται να είναι δυσανάλογα πολύ μεγαλύτερες σε σχέση με άλλους κλάδους και οφείλονται σε δυο λόγους:
1/ Άμεσες, που προκύπτουν από τα μέτρα αντιμετώπισης της εξάπλωσης του κορωνοϊού, με την απαγόρευση της λειτουργίας των πολιτιστικών χώρων συνάθροισης, των κάθε είδους πολιτιστικών εκδηλώσεων, όπως και της λειτουργείας των καταστημάτων με πολιτιστικά προϊόντα κι αντικείμενα. Οι μεγαλύτερες συνέπειες αναγνωρίζονται στις παραστατικές τέχνες, με τη μουσική να έχει υποστεί τη μεγαλύτερη βλάβη.
2/ Έμμεσες, που προκύπτουν από το γεγονός ότι η επιδημία λειτούργησε ως καταλύτης που επιτάχυνε τις ψηφιακές διαδικασίες που ήδη βρισκόταν σε εξέλιξη. Οι νέες ψηφιακές εφαρμογές που βρίσκονται στο δρόμο επιφέρουν συνολικές ανατροπές κι ανακατατάξεις στον τομέα της καλλιτεχνικής δημιουργίας και της πολιτιστικής δραστηριότητας των ανθρώπων και πλήττουν τους δημιουργούς και τους καλλιτέχνες.
Ο τομέας του πολιτισμού, τα τελευταία 20 χρόνια, βρίσκεται υπό συνεχή αναδιάρθρωση. Οποιοδήποτε πολιτιστικό περιεχόμενο μπορεί να ψηφιοποιηθεί και να μεταδοθεί μέσω διαδικτύου έχει δει την αξία του να μειώνεται μέχρι και να εκμηδενίζεται. Σ’ ένα ευρύ φάσμα τομέων πολιτισμού, σημαντικές πηγές εσόδων έχουν καταρρεύσει. Ως αποτέλεσμα, οι καλλιτέχνες και οι πολιτιστικοί φορείς έχουν μάθει να αναζητούν το εισόδημά τους από πηγές που δεν μπορούν να ψηφιοποιηθούν, δηλαδή σε φυσικά αντικείμενα και σε ζωντανές εμφανίσεις. Τώρα με τον κορωνοϊό χάθηκαν κι αυτές.
Ορισμένοι καλλιτέχνες, ιδρύματα κι οργανισμοί μετακινήθηκαν στην εικονικής πραγματικότητα. Εξερεύνησαν και βρήκαν εναλλακτικούς ψηφιακούς χώρους επικοινωνίας και συνάντησης με το κοινό τους, με διάφορους διαδικτυακούς τρόπους. Διαδικτυακές υπηρεσίες ροής, ψηφιακές εκθέσεις κτλ.
Ωστόσο αυτός ο δρόμος δεν μπορεί να αποτελέσει την εναλλακτική λύση για τους πολλούς, τους νέους και τους αδύνατους καθ’ όσο μονοπωλείται από τους ισχυρούς κι ευνοεί την παγκόσμια συγκεντροποίηση. Το πιο σοβαρό πρόβλημα παρουσιάζεται στον τομέα της μουσικής. Σιγά-σιγά, ισχυρές πολυεθνικές εταιρείες κερδίζουν δύναμη στον μουσικό μας κόσμο. Μια «παγκόσμια βιομηχανία μουσικού περιεχομένου» ελέγχει και κατευθύνει όλο και περισσότερο τα μουσικά ακούσματα.
Αυτό το πρόβλημα εντοπίζεται ήδη κι αναγνωρίζεται από διεθνείς οργανισμούς.
Το πολιτιστικό σοκ: COVID-19 και οι πολιτιστικοί και δημιουργικοί τομείς
Μια συνολική εικόνα της κατάστασης που έχει προκύψει παγκόσμια, δίνει ο ΟΟΣΑ με την δημοσίευση του: «Το πολιτιστικό σοκ: COVID-19 και οι πολιτιστικοί και δημιουργικοί τομείς» το Σεπτέμβρη του 2020
Μια σύντομη περίληψη είναι η παρακάτω:
«Μαζί με τον τομέα του τουρισμού, οι τομείς του πολιτισμού και της δημιουργικότητας, είναι από τους πλέον επηρεαζόμενους από την τρέχουσα κρίση, με θέσεις εργασίας που κινδυνεύουν να κυμαίνονται από 0,8 έως 5,5% της απασχόλησης σε όλες τις χώρες του ΟΟΣΑ.
Οι χώροι (όπως μουσεία, τέχνες του θεάματος, ζωντανή μουσική, φεστιβάλ, κινηματογράφος κ.λπ.) πλήττονται περισσότερο από τα μέτρα κοινωνικής αποστασιοποίησης. Η απότομη μείωση των εσόδων θέτει σε κίνδυνο την οικονομική τους βιωσιμότητα και έχει οδηγήσει σε μείωση των μισθολογικών αποδοχών … Ορισμένοι πολιτιστικοί και δημιουργικοί τομείς, όπως οι διαδικτυακές πλατφόρμες, έχουν επωφεληθεί από την αυξημένη ζήτηση για πολιτιστικό περιεχόμενο που ρέει κατά τη διάρκεια του κλεισίματος, αλλά τα οφέλη από αυτή την πρόσθετη ζήτηση έχουν σε μεγάλο βαθμό συγκεντρωθεί στις μεγαλύτερες επιχειρήσεις του κλάδου.
… και τα αποτελέσματα θα είναι μακράς διαρκείας λόγω ενός συνδυασμού διαφόρων παραγόντων
Μεσοπρόθεσμα, τα αναμενόμενα χαμηλότερα επίπεδα διεθνούς και εγχώριου τουρισμού, η μείωση της αγοραστικής δύναμης και οι μειώσεις της δημόσιας και ιδιωτικής χρηματοδότησης για τις τέχνες και τον πολιτισμό, ιδίως σε τοπικό επίπεδο, θα μπορούσαν να ενισχύσουν ακόμη περισσότερο αυτή την αρνητική τάση.
Η κρίση έχει αποκαλύψει έντονα τη διαρθρωτική αστάθεια ορισμένων παραγωγών του τομέα…
Οι πολιτιστικοί και δημιουργικοί τομείς αποτελούνται σε μεγάλο βαθμό από πολύ μικρές επιχειρήσεις, μη κερδοσκοπικούς οργανισμούς και δημιουργικούς επαγγελματίες, οι οποίοι συχνά λειτουργούν στο όριο της οικονομικής βιωσιμότητας. Τα μεγάλα δημόσια και ιδιωτικά πολιτιστικά ιδρύματα και επιχειρήσεις εξαρτώνται από αυτό το δυναμικό πολιτιστικό οικοσύστημα για την παροχή δημιουργικών αγαθών και υπηρεσιών.
Αντίκτυπος της κρίσης COVID-19 στους πολιτιστικούς και δημιουργικούς τομείς…
Μαζί με την τουριστική βιομηχανία, ο ΟΟΣΑ έχει προσδιορίσει τις τέχνες, την ψυχαγωγία και την αναψυχή ως έναν από τους τομείς που διατρέχουν τον μεγαλύτερο κίνδυνο λόγω των επιπτώσεων των μέτρων περιορισμού.
Η Μουσική
Η πανδημία coronavirus έχει διαταράξει την παγκόσμια μουσική βιομηχανία, -παρά την αυξημένη ζήτηση για υπηρεσίες streaming μουσικής (π.χ. Spotify, Apple Music, Deezer, κ.λπ.) κατά τη διάρκεια των περιόδων κατ’ οίκον περιορισμού- με εκτιμώμενες πωλήσεις άνω των 50 δισεκατομμυρίων δολαρίων ΗΠΑ παγκοσμίως. Για να μετριάσει τις επιπτώσεις του COVID-19 lockdowns, η ζωντανή μουσική βιομηχανία έχει αγκαλιάσει livestreaming.
Οι τάσεις αυτές μπορεί επίσης να οδηγήσουν σε μεγαλύτερη συγκέντρωση της αγοράς, με τις μικρές ετικέτες μουσικής να αγοράζονται από μεγάλους, πιο οικονομικά στέρεους παίκτες με πολύ καλύτερη ευελιξία ταμειακών ροών. Εάν συμβεί αυτό, θα μειώσει την πολιτιστική πολυμορφία και τις ευκαιρίες για νέα αναδυόμενα ταλέντα.
Λαϊκός πολιτισμός
Η κρίση έχει θέσει σε μεγάλο κίνδυνο πολλούς πολιτιστικούς χώρους στις πόλεις. Ο λαϊκός πολιτισμός είναι μη θεσμοθετημένος πολιτισμός και συχνά προσεγγίζεται σε μικρούς χώρους μουσικής, νυχτερινά κέντρα, χώρους εργασίας καλλιτεχνών, ανεξάρτητους χώρους τέχνης και στούντιο.»
Η πρόκληση του κορωνοϊού και η πρόκληση της επανεκκίνησης
Εάν ο κορωνοϊός ήταν μια πρόκληση για όλες τις χώρες, -το αμέσως επόμενο διάστημα- η πρόκληση θα είναι η επανεκκίνηση της κοινωνικοοικονομικής ζωής.
Οι κυβερνητικές Αρχές, σ’ όλες τις χώρες -και στη δική μας-, θα λάβουν πολιτικές αποφάσεις που θα καθορίσουν τις προτεραιότητες και τους τομείς παρέμβασης και αποκατάστασης, οι οποίες θα διαμορφώσουν τον κόσμο μας για τα επόμενα χρόνια.
Στο πλαίσιο αυτό, εκτός από τα μέτρα και τις πολιτικές που θα αποφασιστούν για τους τομείς της υγείας και της οικονομίας, δεν θα πρέπει να παραγκωνιστεί ή να ξεχαστεί ο τομέας του πολιτισμού. Ή -το πλέον επικίνδυνο- δεν θα πρέπει να κριθεί ότι «δεν χρειάζεται ή ότι δεν είναι απαραίτητος».
Καθ’ ότι «ουκ επ’ άρτω μόνον ζήσεται άνθρωπος»
Στην Ελλάδα ο τομέας του σύγχρονου πολιτισμού χρειάζεται επανανασχεδιασμό σε νέες βάσεις. Η ώρα είναι τώρα. Το πρόβλημα είναι σοβαρότερο και βαθύτερο απ’ ότι φαίνεται και δεν αντιμετωπίζεται με κάποιο επίδομα, όπως βλέπω να λένε κάποιοι πολιτικοί.
Για το θέμα αυτό πρέπει όλοι οι καλλιτεχνικοί -κατά κύριο λόγο- και οι πολιτιστικοί φορείς να διατυπώσουν προτάσεις διαθρωτικής πολιτικής και αιτήματα διεκδικήσεων που να προωθούν συνολικότερες λύσεις στο σύγχρονο πολιτισμό.
Μια νέα πολιτιστική πολιτική είναι αναγκαία, που να διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο στην εθνική ανάταξη, την κοινωνική ισορροπία και στη διαμόρφωση του κοινού μας μέλλοντος. Μέσα στην τεχνολογικά γρήγορα μεταβαλλόμενη κατάσταση στον τομέα του πολιτισμού, πρέπει να βρούμε έναν τρόπο να διατηρούμε ζωντανό τον ελληνικό πολιτισμό, να διατηρούμε ζωντανές τις ανθρώπινες αξίες μας, την δημιουργικότητα και την αυτοπεποίθησή μας να αντιμετωπίσομε τις προκλήσεις του μέλλοντος σαν άτομα και σαν χώρα. Πράγματα που εξαρτώνται από την παιδεία και τον πολιτισμό μας!