Η «Ηλέκτρα ’21» παρουσιάστηκε, σε παγκόσμια πρώτη, στις 30.10.2021, στο 55ο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου της πόλης Χοφ της Γερμανίας (55th Hof International Film Festival), όπου ο Αστέρης Κούτουλας έλαβε και το βραβείο “Hans-Vogt-Filmpreis”, το οποίο απονέμεται σε κινηματογραφιστές που διακρίνονται για την καινοτομία, την υψηλή ποιότητα και ιδίως την αξία που αποδίδουν στη μουσική επένδυση των ταινιών τους.
Σειρά είχαν τα Χανιά όπου η ιδέα της Ρευστής Σκηνογραφίας (Liquid Staging) με το έργο του «Ηλέκτρα 21» του Αστέρη Κούτουλα παρουσιάστηκε με επιτυχία για πρώτη φορά στην Ελλάδα στο θέατρο Μίκης Θεοδωράκης στις 10-11/12/2021.
Οι συντελεστές της παράστασης «Ηλέκτρα ’21»
Αλλά τι είναι η Ρευστή Σκηνογραφία;
Στο ΧΑΡΤΗ 34 {ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2021} δημοσιεύεται το Μανιφέστο Κούτουλα, απ’΄ όπου το μεταφέρομε εδώ.
Ρευστή Σκηνογραφία – Μανιφέστο (2010/2016)
Η «χωροποίηση του φιλμ» ως βάση για νέες μορφές παραστάσεων και θεαμάτων
Η Ρευστή Σκηνογραφία:
Αποτελεί βάση για νέες, καινοτόμες μορφές event και θεαμάτων (shows).
———
Υπηρετεί τις συναισθηματικές και πνευματικές ανάγκες της ψηφιακής μας εποχής.
———
Καθιστά δυνατή τη δημιουργία υβριδικών «συνολικών έργων τέχνης», βασιζόμενη στην αιχμή των τεχνολογικών επιτευγμάτων του 21ου αιώνα.
———
Η «ρευστή σκηνογραφία» αποτελεί ένα υβριδικό «μέσο» που ενώνει όλα τα στοιχεία που συνδημιουργούν μία παράσταση. Αυτά τα στοιχεία μπορούν να είναι ο κινηματογράφος, το θέατρο, ο χορός, η μουσική, ο ήχος, ο φωτισμός, η θεατρική σκηνή, το design, η αρχιτεκτονική, η ψηφιακή τέχνη, το gaming, η Augmented Reality τεχνολογία και όχι μόνο.
Η «ρευστή σκηνογραφία» αποτελεί ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο «μέσο» που αλλάζει ακατάπαυστα τον ρόλο του.
Η «ρευστή σκηνογραφία» αποτελεί μία «κινηματογραφική ταινία» που έχει σχεδιαστεί λεπτομερώς από το πρώτο μέχρι και το τελευταίο δευτερόλεπτο του event ή του θεάματος.
Η «ρευστή σκηνογραφία» δεν περιορίζεται μόνο στην πλάτη του σκηνικού, αλλά επεκτείνεται και σε ολόκληρη τη σκηνή (στο δάπεδο, την οροφή και τους πλαϊνούς τοίχους), ή ακόμα και ― ανάλογα με το σενάριο ― στον χώρο των θεατών.
Με τη «ρευστή σκηνογραφία» δημιουργείται ένας υβριδικός «βιωματικός χώρος», στον οποίο μπορεί να λάβει χώρα μία νέα «οσμωτική» μορφή παράστασης με τις τεχνικές-ψηφιακές δυνατότητες του 21ου αιώνα («υβριδικό» εδώ σημαίνει την πάντοτε άρρηκτη σύνδεση μεταξύ της κινηματογραφικοοπτικής δράσης και της φυσικής δράσης).
——— /\ ———
Το Liquid Staging υπερβαίνει πλήρως τα όρια μεταξύ «σκηνής» και «ταινίας».
Η «ρευστή σκηνογραφία» ανοίγει νέες πολυεπίπεδες δυνατότητες χρήσης του μέσου του κινηματογράφου και φέρνει έναν νέο τρόπο παραγωγής θεαμάτων. Με τον όρο «θέαμα» εδώ εννοούνται όλες οι πιθανές μορφές «παράστασης» (π.χ. event, όπερα, μπαλέτο, μιούζικαλ, συναυλία, θεατρική παράσταση, περφόρμανς, έκθεση, ομιλία, επίδειξη μόδας, παρουσίαση προϊόντων, κτλ).
Η «ρευστή σκηνογραφία» ανοίγει νέες προοπτικές, εκ των οποίων οι παρακάτω είναι οι πλέον καθοριστικές:
——— Η ανά πάσα στιγμή μεταβαλλόμενη «ρευστή σκηνογραφία» μπορεί, ακολουθώντας τη δραματουργία του εκάστοτε θεάματος, να χρησιμοποιηθεί είτε ανεξάρτητα, είτε συγχρονισμένα, στατικά ή/και κινηματογραφικά ή/και ενσωματωμένα ή/και διαδραστικά.
——— Η κινηματογραφική ψευδαίσθηση υποκαθιστά ξανά και ξανά τη θεατρική ψευδαίσθηση (ανάλογα με τις απαιτήσεις του σεναρίου), ώστε στο τέλος να εξαφανιστεί, ώσπου να επανέλθει στο προσκήνιο ―πρόκειται για μία εξελισσόμενη, οργανική διαδικασία καθόλη τη διάρκεια του θεάματος. Με αυτόν τον τόπο το «σκηνικό» μετατρέπεται σταδιακά σε «κινηματογραφική ταινία» κι η «ταινία» ξανά σε «σκηνικό».
——— Οι ηθοποιοί επί σκηνής γίνονται ξανά και ξανά πρωταγωνιστές μιας «κινηματογραφικής πλοκής». Κατά τη διάρκεια του θεάματος δρουν τόσο ως ηθοποιοί μιας θεατρικής παράστασης όσο και μιας κινηματογραφικής ταινίας, και λειτουργούν ως το συνδετικό στοιχείο σε αυτόν τον νέο, βιωματικό χώρο της ρευστής σκηνογραφίας.
——— /\ ———
Το μέσο της κινηματογραφικής ταινίας (φιλμ) ― πρόκειται για το σημαντικότερο μέσο της ρευστής σκηνογραφίας, ως προς τη λειτουργία του ― μπορεί να χρησιμοποιηθεί με τουλάχιστον τέσσερις τρόπους:
1) ως μεγάλος αφηγηματικός «κινηματογράφος» (π.χ. μεμονωμένες σεκάνς, μεταβάσεις σκηνών).
2) ως ενσωματωμένη «κινούμενη σκηνογραφία» (με μεταβαλλόμενη δυναμική, αφηγηματική φόρμα, αισθητική, κτλ, σε συνάρτηση με το σενάριο και τη μουσική).
3) ως μέσο που αλληλεπιδρά με τους ερμηνευτές ή με τα διαφορετικά στοιχεία του σκηνικού και της σκηνής (εφέ χαρτογράφησης, κτλ)
4) ως μέσο που έχει τη δυνατότητα να συμπεριλάβει τον χώρο των θεατών στην παράσταση.
Η «ρευστή σκηνογραφία της ταινίας», που από την πρώτη μέχρι και την τελευταία στιγμή αλληλεπιδρά με τη μουσική, το φως, την κίνηση, το κείμενο, τα σκηνικά και τα κοστούμια, χρειάζεται εντελώς νέες προσεγγίσεις, ώστε να μπορέσει να «λειτουργήσει», αλλά και για να μπορέσει να αξιοποιήσει τις δυνατότητες συναισθηματικής επίδρασης που προσφέρει ο «κινηματογράφος» στη σκηνική δράση.
Η ιδέα της «χωροποίησης της ταινίας» οδηγεί αναγκαστικά σε έναν αναπροσδιορισμό του ρόλου των παρακάτω δημιουργικών επαγγελμάτων:
——— Συγγραφέας:
πρέπει να μπορεί να συνδυάζει σε ένα πρόσωπο τις ιδιότητες του σεναριογράφου, του θεατρικού συγγραφέα, του δραματουργού και του χορογράφου.
——— Σκηνοθέτης:
πρέπει να κατέχει τα μυστικά της σκηνοθεσίας όχι μόνο του θεάτρου, αλλά και του θεάματος, του χορού, του gaming και του κινηματογράφου.
——— Σκηνογράφος:
οφείλει να είναι ταυτόχρονα σκηνοθέτης, art director και σχεδιαστής κινούμενων γραφικών.
——— Projection artist και σχεδιαστής φωτισμού:
δύο διαφορετικοί ρόλοι που συγχωνεύονται σε αυτόν του Liquid-Stage-Designer
Μέσω της αισθητικής του Liquid Staging επομένως αλλάζει τόσο το εύρος των καθηκόντων όσο και η μεθοδολογία της εργασίας στους τομείς του σχεδιασμού κοστουμιών, της παραγωγής/σύνθεσης ήχου και μουσικής, καθώς και στην ανάπτυξη και δημιουργία σκηνικών.
Το Liquid Staging αποτελεί μία νέα πρόκληση για τους επαγγελματίες του θεάματος.
——— /\ ———
Η ρευστή σκηνογραφία σηματοδοτεί μία νέα φιλοσοφία των events και των θεαμάτων.
Ρευστή Σκηνογραφία: Μανιφέστο για μία τέχνη του 21ου αιώνα;
του Πάρι Κωνσταντινίδη στο ΧΑΡΤΗ 34 {ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2021}
Πώς μαγνητίζεις το κοινό στην εποχή της παντοκρατορίας των πολλαπλών ερεθισμάτων; Πρόκειται για ένα καίριο ερώτημα, μια και η νέα εποχή έρχεται να αμφισβητήσει τα άλλοτε κραταιά θεάματα από βεβαιότητες, παρόμοιες με εκείνες που έχαιρε η Coca Cola μέχρι την αυγή του 21ου αιώνα. Πώς μαγνητίζεις τους νεότερους όταν ακόμα και το ποδόσφαιρο ή οι Ολυμπιακοί Αγώνες δεν αγγίζουν πλέον τις καρδιές τους; Κι αν η αποστροφή των Post-Millenials οφείλεται κατά ένα μέρος στην ανάδυση νέων ηθικών αξιών ―η Coca Cola θεωρείται πια ανθυγιεινή, ο επαγγελματικός αθλητισμός κι Ολυμπιακοί Αγώνες διεφθαρμένοι―, κατά ένα άλλο μέρος οφείλεται στην ίδια τη μορφή των θεαμάτων. Σε αυτή τη δεύτερη, φορμαλιστική διάσταση, επιχειρεί να δώσει την απάντηση ο Αστέρης Κούτουλας με την επινόηση της Ρευστής Σκηνογραφίας (Liquid Staging/ Liquides Bühnenbild).
Για τον Κούτουλα, οι καθιερωμένες μορφές καλλιτεχνικών θεαμάτων φαντάζουν απαρχαιωμένες και «μουσειακές», ασυγχρόνιστες με το Zeitgeist μίας γενιάς που, θαρρείς, αυτοπραγματώνεται σκηνοθετώντας καθημερινά τον εαυτό της σε στιγμές του Tik Tok. Έχει οδηγήσει λοιπόν η πανταχού παρούσα «αισθητική», η αισθητικοποίηση του τετριμμένου, σε μία «αναισθητική»; Πότε ξεκίνησε αυτή η νέα «αναισθησία», αν λάβουμε υπόψη μας ότι γι αυτήν θρηνολογούσε ο φιλόσοφος, Wolfgang Welsch, ήδη από το 1989;[1] Ή μήπως μετατοπίζονται συνεχώς τα δίδυμα όρια αναισθησίας και ευαισθησίας; Την εποχή του Βάγκνερ, θεωρούσαν ότι η μουσική του μπορεί να προκαλέσει από τρέλα μέχρι και οργασμό·[2] ισχυρισμός που σήμερα θα ήταν τρελός από μόνος του. Βέβαια οι μεγαλειώδεις όπερές του ―με τη διεύρυνση της αρμονικής γλώσσας και τη στομφώδη ενορχήστρωση, σε συνδυασμό με τις πρωτοπόρες σκηνικές τεχνικές του θεάτρου του Μπαϊρόιτ, σε μία εποχή που μπορούσες να βυθιστείς στη παραστατική μυθοπλασία σχετικά σπάνια και μόνο δια ζώσης― αποτέλεσαν μία πρωτόγνωρη πανδαισία ερεθισμάτων.
Μία πανδαισία ερεθισμάτων επιδιώκει ο Κούτουλας να αποτελέσει και η ρευστή σκηνογραφία. Η ιδέα του βασίζεται στη διεύρυνση του σκηνικού χώρου πέρα από τη σκηνή και στη διεύρυνση των διαστάσεων μίας παράστασης πέραν της μίας. Με την αξιοποίηση των νέων δυνατοτήτων που προσφέρει η τεχνολογική εξέλιξη και την επιστράτευση κάθε δυνατής «τέχνης», από το θέατρο, τη μουσική και το χορό μέχρι το design, το gaming και τη ψηφιακή τέχνη, επιδιώκει να δημιουργήσει ένα είδος υβριδικού, συνολικού έργου τέχνης (Gesamtkunstwerk), το οποίο θα είναι ταυτόχρονα και προβολή και παράσταση.
Η «σκηνή» δεν ταυτίζεται πλέον με τον χώρο, όπου παίζουν οι ηθοποιοί, αλλά με δυνάμει κάθε επιφάνεια της θεατρικής αίθουσας, ακόμα και με τον χώρο των θεατών. Μηχανές προβολής μετατρέπουν οτιδήποτε επιλεγεί σε μέρος του σκηνικού της παράστασης. Στην παρακάτω εικόνα βλέπουμε μία λεπτομέρεια από την εφαρμογή αυτής της ιδέας στο θέαμα Appassionata: Der Traum, που είχε κάνει περιοδεία στην Ευρώπη κατά την περίοδο 2017-2018. Παρατηρούμε ότι ακόμα και ο χώρος της εξόδου της πλατείας έχει μετατραπεί σε μέρος του μεταβαλλόμενου σκηνικού.
Η πολλαπλότητα των διαστάσεων δεν έχει να κάνει μόνο με τη συνεχή συνύπαρξη της προβολής με την παράσταση, του βιντεοσκοπημένου με το «ζωντανό». Έχει να κάνει και με τη συνύπαρξη πολλαπλών επιπέδων θέασης και πρόσληψης, που επιτυγχάνονται μέσω της χρήσης διαφορετικών «τεχνικών» μέσων. Στις χειρόγραφες σημειώσεις του Κούτουλα για τον σχεδιασμό της γιορτής του Ολυμπιακού για την κατάκτηση 45 πρωταθλημάτων (Olympiacos: Lights of Hope, 19.7.2020) διακρίνουμε τις τεχνικές που επιστρατεύτηκαν για να γεμίσουν τηλεοπτικά ένα, ελέω covid, άδειο γήπεδο. Παρατηρούμε ότι η ενοποιητική βάση του θεάματος είναι η μουσική, ενώ οπτικά έχουμε τρία επίπεδα θέασης. Κάθε επίπεδο θέασης βασίζεται σε ένα ξεχωριστό «τεχνικό» μέσο. Στο κάτω επίπεδο δέσμες λέιζερ σχηματίζουν κινούμενες εικόνες, σχέδια ή γράμματα. Στο μεσαίο επίπεδο έχουμε τη ζωντανή παρουσία χορωδίας, τραγουδιστή και DJ. Στο πάνω επίπεδο έχουμε προβολή βίντεο, ενώ εδώ βρίσκονται και προβολείς που ρίχνουν δέσμες φωτός σε όλα τα επίπεδα, συνδέοντάς τα στην οπτική διάσταση.
Ωστόσο ίσως κάποιος θα αναρωτιόταν: γιατί να έχουμε ένα μανιφέστο για μία μορφή τέχνης με «εμπορική» πρωτίστως εφαρμογή, βάσει τουλάχιστον των παραπάνω παραδειγμάτων. Εξάλλου ο ίδιος ο Κούτουλας θεωρεί ότι η Ρευστή Σκηνογραφία μπορεί να αποτελέσει στον 21ο αιώνα ό,τι το καμπαρέ κατά τη δεκαετία του 1920 στη Γαλλία και τη Γερμανία, ή το μιούζικαλ μεταξύ των 1930 και 1950 στο Λονδίνο και τη Νέα Υόρκη: να καταστεί το κατεξοχήν, μαζικό, «ζωντανό», καλλιτεχνικό θέαμα της εποχής. Υπήρξε, άραγε, ποτέ μανιφέστο για το μιούζικαλ για να υπάρξει για τη ρευστή σκηνογραφία; Τα μανιφέστα δεν συνδέθηκαν με τα αβάνγκαρντ, καλλιτεχνικά κινήματα του μοντερνισμού; Ίσως η δημιουργία του μανιφέστου να οφείλεται στις μοντερνίστικες καταβολές του Αστέρη Κούτουλα. Στις αρχές τις δεκαετίας του ’80, ο Κούτουλας, Έλληνας της Ανατολικής Γερμανίας, μετέφρασε συστηματικά τους μοντερνιστές ποιητές μας, όπως ο Σεφέρης, ο Ελύτης και ο Ρίτσος, ενώ στη συνέχεια εξέδωσε και δύο πολιτιστικά περιοδικά, τα Bizarre Städte (1987-1989) και Sondeur (1990-1991).
Από την άλλη, την ευκολία μετάβασης από τον χώρο της πιο αυτόνομης τέχνης σε αυτόν της πιο μαζικής απεύθυνσης, ίσως να την οφείλει στην πολύχρονη φιλία και συνεργασία του με τον Μίκη Θεοδωράκη και τον γερμανό σκηνοθέτη, Gert Hof (1951-2012). Ο τελευταίος ξεκίνησε την καριέρα του ως επιστημονικός συνεργάτης του ερευνητικού κέντρου για τον Μπρεχτ στο Ανατολικό Βερολίνο και ως θεατρικός σκηνοθέτης. Στη συνέχεια ανέλαβε τις συναυλίες των Rammstein και καθιερώθηκε για την επινόηση μίας ιδιαίτερης χρήσης του φωτισμού στη σκηνοθεσία μεγάλων θεαμάτων όπως, μεταξύ άλλων στους εορτασμούς για το Millenium στην Αθήνα, το Βερολίνο και το Πεκίνο. Μέσα από αυτήν τη συνεργασία γεννήθηκαν και οι ιδέες που οδήγησαν στο μανιφέστο της ρευστής σκηνογραφίας.
Μπορεί, όμως, η ρευστή σκηνογραφία να αποτελέσει τη βάση για καλλιτεχνικά έργα πιο αυτόνομης αισθητικής; Την απάντηση ίσως δώσει ο ίδιος ο Κούτουλας ανεβάζοντας τη δική του εκδοχή της Ηλέκτρας του Μίκη Θεοδωράκη. Στην Ηλέκτρα ’21, μία χορεύτρια μπαλέτου θα χορέψει «ζωντανά» μαζί με τέσσερις «liquid staging» ταινίες. Όλα μαζί, οι τέσσερις διαφορετικές ταινίες και η χορεύτρια, θα είναι συγχρονισμένα στην ίδια ακριβώς μουσική, τη μουσική του Θεοδωράκη, ενώ η χορογραφία θα είναι του Ρενάτο Τζανέλλα. Στο πλαίσιο της μεταμοντέρνας λογικής της μη-γραμμικής αφήγησης ο θεατής θα κληθεί εκ των πραγμάτων, να επιλέξει ποιες ακριβώς «αφηγήσεις» θα δει την εκάστοτε στιγμή, από αυτές που θα τον περιβάλλουν περιμετρικά.
- «Ästhetik und Anästhetik», στο Wolfgang Welsch, Ästhetisches Denken, Reclam, 2010.
- «Modern Music and Nervous Modernity: Wagnerism as a Disease of Civilization, 1850–1914», στο James Kennaway, Bad Vibrations: The History of the Idea of Music as a Cause of Disease, Ashgate, 2012.
Αστέρης Κούτουλας
Γεννήθηκε στη Ρουμανία (1960) ως γιος πολιτικών προσφύγων. Μετοίκησαν στη Δρέσδη το 1968. Σπούδασε γερμανική Φιλολογία και Φιλοσοφία στο πανεπιστήμιο της Λειψίας. Από το 1981 δρα ως συγγραφέας, μεταφραστής και αρθρογράφος. Το 1981 επίσης αρχίζει και η ισόβια συνεργασία του με τον Μίκη Θεοδωράκη παράλληλα με την πολύπλευρη δραστηριοποίησή του στον χώρο των θεαμάτων (διοργανωτής συναυλιών, μουσικός παραγωγός, παραγωγός ταινιών, σεναριογράφος, σκηνοθέτης και polymedial artist). Υπήρξε εκτελεστικός παραγωγός και δραματουργός της Appassionata, του μεγαλύτερου οικογενειακού, ψυχαγωγικού θεάματος στην Ευρώπη (2010-2019). Δημιουργός των ταινιών Recycling Medea (2014) και Dance Fight Love Die (2018). Συνιδρυτής και δημιουργικός διευθυντής του φεστιβάλ ελληνικού κινηματογράφου Hellas Filmbox Berlin (2015-2019). Ζει στο Βερολίνο.