της Zeynep Oral* από την Τουρκική εφημερίδα Cumhuriyet, Πέμπτη 16 Σεπτεμβρίου 2021
Ένα αδύνατο αγόρι 18-19 ετών… Σκάβει μια μεγάλη τρύπα στο έδαφος με ένα φτυάρι στο χέρι. Όταν ο λάκκος είναι αρκετά βαθύς, ακούγεται μια εντολή εκκίνησης: “Μπείτε μέσα!” Όταν το αγόρι και οι φίλοι του μπαίνουν σε εκείνο το μεγάλο λάκκο, οι σφαίρες αρχίζουν να πέφτουν βροχή πάνω τους. Το δεντρόφυτο αγόρι λέγεται Μίκης Θεοδωράκης. Στην κατεχόμενη Ελλάδα…
Ένας εύσωμος άνδρας ντυμένος ιερέας. Μαύρη ρόμπα στην πλάτη του, ένα τραγούδι στα χείλη του, όχι μια προσευχή… Η επιθυμία του να ανακατευτεί στο σκοτάδι είναι επειδή πρέπει να κρυφτεί. Ο άντρας που κρύβεται στις μαύρες ρόμπες είναι ο Μίκης Θεοδωράκης. Στους δρόμους της Αθήνας την περίοδο της Χούντας των Συνταγματαρχών…
Ένας γιγάντιος άντρας σε μια άδεια σκηνή… Κουβαλάει τα κύματα του Αιγαίου και της Μεσογείου στα μαλλιά του που ανεμίζουν, στην αγκαλιά του που είναι ανοιχτή να αγκαλιάσει τον κόσμο και στα σπαραχτικά τραγούδια του. Σκορπίζει αντίσταση, ελευθερία, ειρήνη, φιλία, αλληλεγγύη και αγάπη με τη μουσική του και τις οικονομίες του. Χιλιάδες καρδιές ανταποκρίνονται στο κάλεσμά του με μια φωνή. Ο γίγαντας στη σκηνή είναι ο Μίκης Θεοδωράκης. Το έτος είναι 1986. Στην Κωνσταντινούπολη…
Η πρώτη του επίσκεψη στην Κωνσταντινούπολη ήταν η πρώτη του συναυλία στην Τουρκία . Το φασιστικό πραξικόπημα της 12ης Σεπτεμβρίου ήταν μπροστά μας. Ήμασταν σε καιρούς αιχμής. Εκείνες τις μέρες, ο κίνδυνος και η απειλή της υπεράσπισης της ειρήνης, της φιλίας και της αλληλεγγύης ήταν πάνω μας. Και προσπαθούσαμε να ιδρύσουμε τον « Σύνδεσμο Φιλίας Τουρκίας -Ελλάδας» εκείνες τις μέρες. Οι ηγέτες είναι ο Yaşar Kemal, ο Aziz Nesin, ο Zülfü Livaneli… Πρώτα ήμασταν μια επιτροπή, μετά η ένωση: ο Ekrem Akurgal ήταν ο πρώτος πρόεδρος. Ο ένας από τους δύο γενικούς γραμματείς είναι ο Demirtaş Ceyhun και η άλλη είμαι εγώ… Δούλεψα σκληρά ως στρατιώτης του συνδέσμου. Από εκείνη την ημέρα, είναι σαν να μην έχουμε χωρίσει ποτέ.
Δρόμοι της Επανάστασης
Ήταν επαναστάτης: στη σκέψη, στη ζωή και στη μουσική… Η πολιτική του προσωπικότητα και το πάθος του για τη μουσική δεν διαλύθηκαν ποτέ.
Γιος Κρητικού πατέρα και μητέρας από τα Βουρλά (Είπε: «Έγινε αυτό που έγινε μεταξύ του δρόμου Τσεσμέ-Βουρλά» Ο Μίκης γεννήθηκε στη Χίο το 1925.) Έδωσε την πρώτη του συναυλία στην εκκλησία σε ηλικία 7 ετών, τραγουδώντας έναν ύμνο. Συνέθεσε τα πρώτα του τραγούδια σε ηλικία 12 ετών. Στα 16 του σχημάτισε την πρώτη του ορχήστρα. Στα 17 του, αναγνώρισε τον Μπετόβεν και τα βασανιστήρια. Σε ηλικία 18 ετών συνέθεσε την πρώτη του συμφωνία.
Αποφάσισε σε νεαρή ηλικία: Θα αναζητούσε την καθολική αρμονία. Το μεγαλύτερο πάθος του ήταν να αναζητήσει και να βρει την αρμονία στη γη, στη φύση, στην κοινωνία και μέσα του.
Όταν ξέσπασε ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, ο Θεοδωράκης ήταν 15 ετών και μέλος της Εθνικιστικής Οργάνωσης Νεολαίας. Οι «ανακαλύψεις» του εκτός από τον Μπετόβεν ήταν οι κλασικές ελληνικές τραγωδίες και ο μαρξισμός. Στο πρώτο βρήκε όλους τους ορισμούς της ανθρωπότητας, στο δεύτερο βρήκε την κοινωνική αρμονία… Το φυσικό αποτέλεσμα αυτών των ανακαλύψεων ήταν ότι ενώθηκε με τους αντιστασιακούς!
Οι Ιταλοί τον συνέλαβαν πρώτοι. Μετά ήρθαν οι Γερμανοί, τον καταδίκασαν σε θάνατο. μετά εμφύλιος πόλεμος…
Μεταξύ των συλλήψεων, το Ωδείο Αθηνών… Εξόπλισε την κλασική μουσική του εκπαίδευση με παραμύθια και ιστορίες της μητέρας, βιβλία ποίησης και φιλοσοφίας του πατέρα, ρεμπέτικο, βυζαντινούς ύμνους και μελωδίες της Ανατολίας. Έκανε συνοδοιπόρους τον Σοφοκλή, τον Ευριπίδη, τον Σεφέρη, τον Ελύτη, τον Ρίτσο, τον Λόρκα.
Παρόλο που συνελήφθη ή βασανίστηκε, η μουσική του ήταν ακόμα ζωντανή… Ούτε οι ποινές φυλάκισης, τα στρατόπεδα, η φυλάκισή του σε ψυχιατρείο, ούτε το σπάσιμο των ποδιών του κατά τη διάρκεια βασανιστηρίων, ούτε η εξορία θα εμποδίσουν την αναζήτησή του για παγκόσμια αρμονία, δηλαδή τον τρόπο σκέψης του, τη δύναμη αντίστασης και τη μουσική.
Στην πρώτη μου συνάντηση, ρώτησα: Πώς άντεξε το θάνατο, τα βασανιστήρια και τη μοναξιά; Η απάντηση ήταν ξεκάθαρη: «Παράγοντας συνεχώς τραγούδια αντίστασης».
Είπε φωναχτά όταν δεν είχε χαρτί ή στυλό, τη φωνή του έπαιρναν άλλα κελιά, ο ήχος που περνούσε από κελί σε κελί διέσχιζε τις σιδερένιες ράβδους, απλώθηκε σε όλη τη χώρα, πέρασε τα σύνορα. Και «μέσα» ο Θεοδωράκης, δεμένος και αλυσοδεμένος, σκόρπισε «έξω» τη φωτιά της αντίστασης και της ελευθερίας.
Ήταν αναπόφευκτο ότι τα τραγούδια που μεταφέρονταν λαθραία από το «μέσα» στο «έξω» θα έφταναν στην Τουρκία . Έχει φτάσει. Μετά τις 12 Μαρτίου στην Τουρκία , ο Zülfü Livaneli άκουγε και τραγούδησε «μέσα» τα τραγούδια του Θεοδωράκη, όπως κάθε νέος στη φυλακή. Από αυτούς αντλούσε δύναμη. Η σχέση τους θα εξελισσόταν σε μια μοναδική φιλία.
Σπίτι ήταν η Γη
Έχω πάει συχνά σε διάφορες χώρες με τον Μαέστρο, ο οποίος είναι ένας θρύλος που έφερε επανάσταση στον κόσμο της μουσικής, συνέθεσε αμέτρητα έργα, πολλές συμφωνίες, μουσική μπαλέτου, όπερες και έκανε τον κόσμο να χορεύει με τη μουσική του συρτάκι. Στο σπίτι του με θέα την Ακρόπολη στην Αθήνα… Στο σπίτι μου στην Κωνσταντινούπολη… Στους λαβύρινθους της Αρχαίας Εφέσου… Στις όπερες του Μπιλμπάο και της Αθήνας… Σε συνεδριακές αίθουσες, συναντήσεις, μικρές οικογενειακές και φιλικές συγκεντρώσεις, δεκάδες χιλιάδες γιγαντιαίες συναυλίες που συγκεντρώνουν…
Ήταν πάντα ο ίδιος άνθρωπος. Ένας ταπεινός, μεγαλόψυχος, φιλικός, πολύ ταλαντούχος, μοναδικός άνθρωπος που αγαπά τη ζωή!
Κάθε φορά που ερχόταν στην Κωνσταντινούπολη, έλεγε πάντα, «Είναι σαν να είμαι στο σπίτι μου» . Το σπίτι του ήταν η γη. Αυτό το μέρος ήταν πηγή ευτυχίας γι ‘αυτόν: επαινεί το επιδόρπιο με στήθος κοτόπουλου, το οποίο έχει γίνει «μύθος» από τη μητέρα του. Μετά τις συναυλίες που κράτησαν τέσσερις ώρες, άρχισε να ξανατραγουδάει στις τρεις τα ξημερώματα στο πατσά που πήγαινε. Επισκεπτόμενος την Αγία Σοφία, χάιδευε τα ψηφιδωτά και άρχιζε να τραγουδά βυζαντινούς ύμνους, αγνοώντας την αμηχανία, με τα τεράστια χέρια του απλωμένα στη μέση του τρούλου.
Ταξίδεψα μαζί του πολύ στους δρόμους της Κωνσταντινούπολης, της Σμύρνης, του Κουσάντασι, της Αθήνας. Στην Ισπανία, στους δρόμους του Μπιλμπάο… Με κάλεσε στην παγκόσμια πρεμιέρα της όπερας του «Μήδεια». Φυσικά και πήγα. Ενθουσιάστηκα με τα λόγια, «Πόσο ευτυχισμένοι είμαστε, έχουμε την Κάλλας και τη Leyla Gencer»… Ήταν σαν να έτρεχα πίσω από ένα άτακτο παιδί που δεν επαναπαυόταν ποτέ, που μεγάλωσε τη χαρά της ζωής του και τη σκόρπισε. Έζησα πράγματα που δεν είχα δει πριν, τα είχα δει ή ακούσει αλλά δεν τα είχα ξανακούσει. Καθώς έτρεχε, μιλούσε, αντιστεκόταν στην αδικία και τραγουδούσε μαζί τα τραγούδια μας, ο κόσμος γινόταν καλύτερος και οι άνθρωποι γινόταν καλύτεροι. Η γη μετατρεπόταν σε θαύμα.
Ενισχύθηκε από τη μουσική
Έχω γράψει πολλά για τον Θεοδωράκη. Ποτέ δεν ξεχνάω, «Ίσως συναντηθήκαμε σε μια άλλη ζωή και μιλήσαμε για αυτά τα θέματα. Μου έλεγε όχι μόνο να με ακούσει, αλλά και στην καρδιά του». Με πείραζε σε κάθε συνάντηση: «Αν υπάρχει κάτι που θέλεις να ρωτήσεις ενώ έγραφες το άρθρο σου, ρώτα. Θα απαντήσω από την Αθήνα, θα το ακούσετε στην Κωνσταντινούπολη. Συνεχίζουμε τη συνομιλία με τηλεπάθεια, από καρδιάς».
Ο ερχομός και οι συναυλίες του Θεοδωράκη εδώ στην Τουρκία προκάλεσε θύελλες στην Ελλάδα, με αποτέλεσμα να χαρακτηριστεί «προδότης». Η ίδια στάση ίσχυε και για εμάς, τους ανθρώπους αυτής της περιοχής, που προσπαθούμε να αναπτύξουμε μια κουλτούρα φιλίας και ειρήνης με την Ελλάδα στην Τουρκία .
«Πήρα μια απόφαση που μια φορά στη ζωή μου, την απόφαση να αναζητήσω την αρμονία… Αυτό που κάνω τώρα είναι μέρος αυτής της αναζήτησης για αρμονία. Είναι αναπόφευκτο η Τουρκία και η Ελλάδα να ζήσουν σε ειρήνη και φιλία, όχι μόνο για εμάς, για τους δύο λαούς, αλλά και για την παγκόσμια αρμονία…».
Όταν ρώτησα, «Δεν φοβάσαι να αντιμετωπίσεις όλους στην Ελλάδα», εκείνο το ζεστό παιδικό χαμόγελο απλώνεται ξανά στο πρόσωπό του, «Όχι όλοι… Μόνο αυτοί που λένε ψέματα… είμαι ενάντια σε αυτούς που τροφοδοτούν την έχθρα των δύο λαών για τα δικά τους πολιτικά συμφέροντα!». θα έλεγε.
Ήταν κατά του μιλιταρισμού. Φώναζε στους στρατηγούς: «Έχετε τανκς. Έχω τα τραγούδια μου. Είμαι πιο δυνατός από σας. Γιατί ο χρόνος κάνει τα όπλα παλιά και τα τραγούδια πιο δυνατά».
Η γαλήνη στην καρδιά και η γαλήνη στα τραγούδια έγιναν συνώνυμά του. Δεν χρειάστηκε καν να ρωτήσω από πού πήρε αυτή τη δύναμη!
«Παίρνω τη δύναμή μου από τη μουσική μου. Τα τραγούδια που συνθέτω είναι για όλους τους λαούς που βρίσκουν την αλήθεια σε αυτά. Σαν ψηλά βουνά, κανείς δεν μπορεί να τα κουνήσει με ψέματα και πίεση! Όσοι προσπαθούν να τους αγνοήσουν είναι προσωρινοί. Αλλά αυτά τα τραγούδια θα ζουν για πάντα!».
Θα γίνει ακριβώς όπως είπε.
Το γεγονός ότι η Ελλάδα κήρυξε τριήμερο εθνικό πένθος μετά τον θάνατο του Θεοδωράκη ήταν δείγμα του σεβασμού και της αγάπης που έδειξαν τα κράτη προς την τέχνη και τους καλλιτέχνες. Ο πολιτισμός επίσης…
Γεια σου Μίκη Θεοδωράκη! Αγαπητέ μου φίλε Θεοδωράκη, που έβαλες την αρμονία στην καρδιά σου στη ζωή και στη μουσική! Χαίρομαι πολύ που σε έχω. Σου είμαι αιώνια ευγνώμων για την ελπίδα που είχες φυτέψει στις παλάμες μας. Γνωρίζεις ότι ο ατελείωτος ενθουσιασμός, η πίστη, η λαχτάρα, η δύναμη της αντίστασης, η ελπίδα για ειρήνη είναι στο χειροκρότημα μας. Το χειροκρότημα μας δεν σταμάτησε ποτέ, το χειροκρότημα μας δεν θα σταματήσει ποτέ. Το ξέρεις κι εσύ.
*Η Zeynep Oral είναι Τούρκισσα δημοσιογράφος, συγγραφέας, κριτικός θεάτρου και πολιτιστική συντάκτρια.