Συνέντευξη με τον Έλληνα συνθέτη Μίκη Θεοδωράκη του Hansgeorg Herman, της Γερμανικής εφημερίδας Frankfurter Allgemeine Zeitung, 23/06/2015
Ο Μίκης Θεοδωράκης είναι ο πιο διάσημος συνθέτης της χώρας του και αγαπημένος του έθνους. Τώρα ο σχεδόν ενενηντάχρονος αναπολεί τη ζωή του – και το παρόν της Ελλάδας.
Ο συγγραφέας Νίκος Καζαντζάκης μίλησε κάποτε για έναν εκατόχρονο άνδρα που γνώρισε κάποτε σε ένα κρητικό ορεινό χωριό. Όταν τον ρωτάει: «Πώς ήταν η ζωή σου;» απαντά: «Σαν ένα ποτήρι νερό – το ήπια και διψάω ακόμα.» Εσύ ο ίδιος είσαι τώρα ενενήντα χρονών. Διψάς ακόμα;
Ο Καζαντζάκης μάλλον επινόησε αυτή την ιστορία… Προσωπικά, έχω το πρόβλημα ότι εξακολουθώ να βλέπω το ποτήρι άδειο, δεν είμαι εκατό ακόμα. Αισθάνομαι ότι γίνεται όλο και λιγότερο κάθε μέρα. Τα μάτια μου δεν είναι καλά, με τη γλώσσα δεν τα πάω καλά, δύσκολα μπορώ να περπατήσω.
Εξακολουθείτε να σηκώνεστε τη νύχτα όταν πρέπει να γράψετε σημειώσεις;
Η μουσική είναι ακόμα στο μυαλό, ακόμα και τη νύχτα. Για να ηρεμήσω στο κρεβάτι, τώρα βάζω ακουστικά και ακούω τι μου έχει στερήσει τον ύπνο όλα αυτά τα χρόνια. Μέχρι να κλείσουν τα μάτια μόνα τους.
Η ζωή της – ως μουσικός, ως πολιτικός, ως πολίτης της Ελλάδας – χαρακτηρίζεται από την αναζήτηση της αρμονίας. Ο Thomas Mann, ο οποίος μίλησε για τις «δαιμονικές δυνατότητες» του ήχου το 1947, είδε τον κίνδυνο ότι η μουσική θα μπορούσε να οδηγήσει τον άνθρωπο από το καλό στο κακό. Έχετε συναντήσει ποτέ αυτόν τον δαίμονα;
Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι η πεμπτουσία όλης της γνώσης βρισκόταν στην αναγνώριση εκείνων των αντιθέτων από τα οποία προέκυψε ο κόσμος. Χάος και αρμονία, ζωή και θάνατος, ανυπαρξία και άπειρο – δύο όψεις του ίδιου νομίσματος.
Το υλικό της μουσικής είναι ο ήχος. Όσο βέβαιο είναι ότι η μουσική αποτελείται από ήχο, τόσο αβέβαιο είναι ότι ο ήχος δεν είναι η μουσική. Ο ήχος είναι απλώς ένα απόσπασμα από κάτι που γίνεται μουσική, μόνο όταν προστίθεται δημιουργικότητα. Ο συνθέτης δημιουργεί ζωή, δηλαδή αρμονία. Και όχι χάος, γιατί αυτό θα ήταν θάνατος. Αυτή η αντίθεση προσωποποιείται από την αρμονία του Μπετόβεν και το χάος του Χίτλερ – για να δώσω ένα παράδειγμα από τη χώρα του Τόμας Μαν.
Έχετε επιδιώξει την αρμονία όχι μόνο ως μουσικός, αλλά και στη διαμόρφωση των σχέσεων του λαού σας με τους γείτονές τους, ως Έλληνας και Ευρωπαίος πολίτης και πολιτικός.
Όλες οι ζωές μας είχαν κάποτε έναν φυσικό ρυθμό, τον οποίο έχουμε χάσει. Βυθιζόμαστε σε τεράστιες κινήσεις χρημάτων και σε έναν βομβαρδισμό πληροφοριών, χάνουμε και ξεχνάμε την ανθρωπιά μας, τον ανθρωπισμό μας. Είμαστε πεινασμένοι για αληθινή αρμονία – όχι για εκείνους που εμφανίζονται ως ψευδαίσθηση. Οι άνθρωποι πρέπει να μάθουν να αντιμετωπίζουν τη δυσαρμονία και να αναγνωρίζουν την ψεύτικη αρμονία. Με την πολιτική, δημιουργούνται καταστάσεις ψεύτικης αρμονίας πράγμα εξαιρετικά επικίνδυνο.
Ο άνθρωπος διψά για αρμονία. Τι τον εμποδίζει να την βρει και να την ταΐσει;
Η δύναμη του χάους. Σήμερα βιώνουμε ίσως το μεγαλύτερο χάος στο οποίο έχουν υποβληθεί ποτέ οι άνθρωποι. Είχαμε τρομερούς πολέμους στην Ευρώπη, αλλά φοβάμαι ότι αυτή τη φορά θα είναι ακόμη χειρότεροι. Το χάος εμφυτεύεται μέσα μας, κάθε μέρα, και ζει στον καθένα μας. Αυτή τη στιγμή της συζήτησής μας, άνθρωποι ξυλοκοπούνται και σκοτώνονται, σε όλο τον κόσμο. Γίναμε αυτό που δεν θέλαμε να είμαστε.
…
«Απλώς σας λέω αυτό που παρατηρώ στο τέλος της μακράς ζωής μου».
Περισσότερα για αυτό το θέμα στη συνέντευξη της 20/04/2009
Το σπίτι του συνθέτη δεν είναι κάτι το ιδιαίτερο, αλλά είναι σκαρφαλωμένο ψηλά στην πλαγιά του λόφου πάνω από την Αθήνα. Ο Μίκης Θεοδωράκης είναι ξαπλωμένος σε μια δερμάτινη καρέκλα με τα πόδια ψηλά. Τα μακριά πόδια δεν θέλουν πια να κουβαλούν το τεράστιο σώμα.
Πώς είστε κύριε Θεοδωράκη; Πώς είναι η υγεία σου;
Μπορείτε να δείτε μόνοι σας – οι παθήσεις και τα προβλήματα υγείας μου είναι σταθερά. Κάποιος παλεύει ως γέρος, κάποιος ζει.
Θα γίνεις ογδόντα τεσσάρων τον Ιούλιο. Τι θα έκανες αν ήσουν τριάντα χρόνια νεότερος;
Θα έβρισκα ένα ευρωπαϊκό κίνημα για να σώσω τον πολιτιστικό βιότοπο. Όπως ακριβώς εξήγησα το 1988 στο Tübingen.
Εκείνη την εποχή, παρουσία πολιτικών, φιλοσόφων και συγγραφέων – Johannes Rau και Friedrich Dürrenmatt – είπατε τα εξής: “Όταν το έδαφος, η γη, εξαφανίζεται κάτω από την κυριαρχία της ασφάλτου, οι θλιβεροί κάτοικοι της πόλης προσπαθούν να φυτέψουν μερικά λουλούδια σε γλάστρες. Όσο περισσότερο εξαπλώνεται η βιομηχανική εποχή μας, τόσο περισσότερο η γη της κοινωνίας και το έδαφος του ανθρώπου μετατρέπονται σε άσφαλτο της κοινωνίας και σε σκυρόδεμα του ανθρώπου. Πού αλλού μπορεί να φυτευτεί ο σπόρος του Δημιουργού για να ριζώσει;»
Αυτή είναι η ερώτηση που εξακολουθώ να κάνω στον εαυτό μου κάθε μέρα. Τι πρέπει να κάνουμε για να ριζώσει ο σπόρος;
Ένα μεγάλο μέρος των νέων Ελλήνων λέει τώρα: πρέπει να αντισταθούμε σε αυτό που περιγράφετε ως «άσφαλτο» και «μπετόν». Πώς αισθανθήκατε όταν παιδιά και νέοι στην Αθήνα τον περασμένο Δεκέμβριο κατέστρεψαν μέρος του κέντρου της πόλης, κατέστρεψαν καταστήματα, πυρπόλησαν σπίτια και αυτοκίνητα;
Η καταστροφή και η καταστροφή δεν είναι η μέθοδός μου. Όποιος σπάει βιτρίνες μόνο αλείφει βούτυρο στο ψωμί της εξουσίας που πολεμάει. Παρεμπιπτόντως, εκείνοι που μαινόταν τα χειρότερα πριν από τα Χριστούγεννα δεν είναι οι ίδιοι με εκείνους που θέλουν πραγματικά να κάνουν τη διαφορά.
Εννοούν τους «κουκουλοφόρους», τους κουκουλοφόρους, όπως λέγονται εδώ. Θεωρείτε ότι αυτοί οι κουκουλοφόροι είναι προβοκάτορες;
Ένας αστυνομικός με τον οποίο μίλησα πριν από τα Χριστούγεννα μου είπε: «Θα μπορούσαμε να αρπάξουμε όλο το μάτσο σε πέντε λεπτά και να το κλειδώσουμε. Αλλά είχαμε εντολές να μην το κάνουμε αυτό. Μας δόθηκε εντολή να μην τους ενοχλούμε». Όπως μπορείτε να δείτε, σε πολλές περιπτώσεις ήταν πιθανώς πράκτορες προβοκάτορες. Γνωρίζετε τους ελληνικούς όρους «παρακράτος» (επικουρικό κράτος, κράτος εντός κράτους) και «βαθυκράτος» (υπόγειο κράτος). Οι ενέργειες αυτών των πολιτικών σκοτεινών ανθρώπων -έξω και κάτω από όλους τους δημοκρατικούς κανόνες ενός κράτους δικαίου- μας παρακολουθούν και μας κρατούν σε αγωνία από το 1949, το τέλος του Ελληνικού Εμφυλίου. Αυτό ισχύει για ολόκληρη την Ευρώπη, όχι μόνο για την Ελλάδα. Σκεφτείτε την Ιταλία, το “gladio”.
Η Ελλάδα δεν αφορά μόνο την πολιτική αλλαγή και την υπόγεια πολιτική. Πρόκειται κυρίως για τη διαφθορά, η οποία βρίσκεται στο εσωτερικό όλων των θεσμών και έχει καλύψει το κράτος σαν καλούπι. Οι νέοι που έθαψαν τον δεκαπεντάχρονο Αλέξανδρο πριν από τα Χριστούγεννα, που είχε πυροβοληθεί από αστυνομικό για μια ανόητη πρόκληση, κατηγόρησαν τη γενιά των γονιών τους σε φυλλάδια: Δεν βλέπετε ότι θέλουμε αγάπη, κατανόηση και καλά σχολεία. Βλέπετε μόνο το μαμμωνά, το υλικό κέρδος. Πώς πρέπει οι νέοι να αλλάξουν τη διεφθαρμένη κατάσταση των παλιών;
…