του Γιώργου Αγοραστάκη
Με αφορμή την επίσκεψη του πρέσβη της Κούβας κ. Aramis Fuente Hernández στις 20 του Δεκέμβρη 2023 στο πατρικό του Μίκη Θεοδωράκη στο Γαλατά στα Χανιά, και την συζήτηση που έγινε για τους επαναστατικούς δεσμούς της Κούβας και της Ελλάδας, αναρτώ μια σχετική εργασία μου.
Στον κ. Πρέσβη έδωσα δώρο το βιβλίο μου «Το πνεύμα της Επανάστασης του ’21 και ο Μίκης Θεοδωράκης», Εκδόσεις Πυξίδα 2021, με την σημείωση ό,τι ο Μίκης Θεοδωράκης είναι μια πνευματική γέφυρα που ενώνει την Κούβα με την Ελλάδα. Συμβολίζει τη φιλία μεταξύ των δύο λαών και τον επαναστατικό δεσμό τους, που χρονολογείται από το 1821.
Ο Θεοδωράκης ήταν ο άνθρωπος που συνδεόταν με πολλαπλές άμεσες και έμμεσες, φυσικές και πνευματικές συνδέσεις με την Ελληνική επανάσταση του 1821 και την κληρονομιά της. Ήταν ο άνθρωπος που εξέφρασε με το έργο του, καλλιτεχνικό και συγγραφικό, το πνεύμα της επανάστασης του ’21 και είχε την ισχυρότερη επίδραση στη διαμόρφωση της εθνικής συνείδησης και της νεοελληνικής κουλτούρας. Ήταν ο δημιουργός που αυτοχαρακτηριζόταν επαναστάτης και αναγνώριζε το χρέος προς την πατρίδα, σε αλληλουχία με τους επαναστάτες προγόνους του. Εδώ στο πατρικό του που βρισκόμαστε υπάρχουν ζωντανές οι μνήμες των επαναστατών προγόνων του.
Παρακάτω ακολουθεί μια παρουσίαση του απόηχου του Ελληνικού επαναστατικού πνεύματος του 1821 στην Κούβα και πως αυτό το πνεύμα επηρέασε στην συνέχεια τον αγώνα για την ανεξαρτησία των Κουβανών.
Γενικά, ο διεθνής αντίκτυπος της ελληνικής επανάστασης του’21
«Είναι γενικότερα γνωστό ότι με την επανάσταση δημιουργήθηκε ένα ισχυρό φιλελληνικό ρεύμα αλληλεγγύης, που συνέβαλε στην επιτυχή έκβασή της και ότι ο αγώνας των Ελλήνων για ανεξαρτησία ενέπνευσε πολλά και σημαντικά έργα των λογοτεχνών και καλλιτεχνών της Ευρώπης και της Αμερικής που ύμνησαν τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα και τους αγωνιστές του ’21.
Ο Φιλελληνισμός ως το πνευματικό και ιδεολογικό κίνημα της ευρωπαϊκής και αμερικανικής διανόησης παρείχε μια πολύ μεγάλη βοήθεια για την ανάδειξη και αναγνώριση της Νεότερης Ελλάδας. Προσέφερε το πιο ισχυρό όπλο στον αγώνα για την Ελληνική απελευθέρωση, συνδέοντας τους Νεοέλληνες και τον αγώνα τους με τον Αρχαίο Ελληνικό Πολιτισμό, ο οποίος αναγνωριζόταν ως η βάση του Δυτικού Πολιτισμού. Έτσι, η Ελληνική Αρχαιότητα υπήρξε ο καταλύτης για την πολιτισμική ταύτιση των Δυτικών με του Νεοέλληνες, σε αντιδιαστολή μάλιστα με τον οθωμανικό σκοταδισμό.
Οι ρομαντικοί λογοτέχνες, καλλιτέχνες την εποχή εκείνη είδαν στους αγωνιζόμενους Νεοέλληνες, ως εν δυνάμει συνεχιστές των Αρχαίων. Διέκριναν το θετικό πρότυπο της ελληνικής αρχαιότητας, στον «αντιστασιακό» στον «ανυπότακτο» κι «ελεύθερο» χαρακτήρα τους ενάντια στην τυραννία του κατακτητή.
Ο Εθνικοαπελευθερωτικός Αγώνας των Ελλήνων τους ενέπνευσε σε πολλά και σημαντικά έργα τους, στα οποία εξιδανίκευσαν τον Αγώνα και συνέδεσαν τους Αγωνιστές του ’21 με τους μυθικούς ήρωες της Αρχαίας Ελλάδας. Σ’ ορισμένα από τα έργα τους, συνέδεσαν τον Ελληνικό Αγώνα με αντίστοιχους εθνικούς αγώνες ή δημοκρατικά κινήματα των δικών τους χωρών.
Το φαινόμενο καταγράφεται ως μοναδικό στην παγκόσμια ιστορία, μιας και δεν συνέβη για κανένα άλλο αγώνα Εθνικής Ανεξαρτησίας. Ο Ελληνικός αγώνας ενέπνευσε τους ανθρώπους της Τέχνης και της Λογοτεχνίας και η Ελληνική Επανάσταση ευτύχισε να έχει τα περισσότερα έργα σ’ όλες τις Τέχνες από οποιαδήποτε άλλο Αγώνα ή Επανάσταση στην Παγκόσμια Ιστορία.
Έτσι η Ελληνική Επανάσταση είχε ένα ισχυρό διεθνές αντίκτυπο και προκάλεσε παγκόσμιες εξελίξεις. Έγινε το πρότυπο για τη χειραφέτηση των καταπιεσμένων λαών όλου του κόσμου και συνέβαλε στην αποσταθεροποίηση και την κατάρρευση των αποικιακών αυτοκρατοριών.
Η Ελλάδα υπήρξε το πρώτο ανεξάρτητο εθνικό κράτος που διέρρηξε τον ως τότε πανίσχυρο κόσμο των αυτοκρατοριών. Άλλοι αγωνιζόμενοι λαοί σ’ Ευρώπη κι Αμερική θεώρησαν το ελληνικό παράδειγμα ως πρότυπο για τη δική τους εθνική χειραφέτηση.
Οι Έλληνας διέσπασαν ένα παγκόσμιο πολιτικοστρατιωτικό στάτους κι άνοιξαν το δρόμο σ΄ άλλους λαούς στην Ευρώπη και τη Νότιο Αμερική να κερδήσουν την ανεξαρτησία τους, όπως και σε κοινωνικές δυνάμεις και πολιτικά κινήματα να παλέψουν για Ελευθερία και Δημοκρατία»[1].
Η Λατινική Αμερική σπάει τα δεσμά της αποικιοκρατίας
Στις αρχές του 19ου αιώνα οι πιο πολλές χώρες στη Λατινική Αμερική ήταν αποικίες που τις κατείχαν η Ισπανία και Πορτογαλία[2]. Οι ισπανικές κτήσεις ήταν τα αντιβασίλεια Λα Πλάτα (τα σημερινά κράτη Αργεντινή, Ουρουγουάη, Παραγουάη, Βολιβία), Νέα Ισπανία (Μεξικό, και ένα μέρος από την Κεντρική Αμερική), Νέα Γρανάδα (Κολομβία, Παναμάς, Βενεζουέλα, Ισημερινός) και Περού (τα σημερινά κράτη Περού και Χιλή). Ακόμη, η Ισπανία κατείχε τις νήσους Κούβα, Πόρτο Ρίκο και ένα μέρος απ’ τον Αγιο Δομήνικο. Στην Πορτογαλία ανήκε η Βραζιλία που έπιανε τη μισή σχεδόν έκταση της Νότιας Αμερικής.
Το ξέσπασμα του απελευθερωτικού κινήματος στη Λατινική Αμερική τοποθετείται περί το 1810 με τις πρώτες εξεγέρσεις στα μεγάλα αποικιακά κέντρα Καράκας, Μπουένος Άιρες, Κίτο, Μπογκοτά και στη συνέχεια εξαπλώνεται σ’ ολόκληρη τη Νότια και την Κεντρική Αμερική που βρισκόταν κάτω από Ισπανικό ή Πορτογαλικό ζυγό. Ο αγώνας ήταν πανεθνικός. Σ’ αυτόν πήραν μέρος διάφορες τάξεις και στρώματα της αποικιακής κοινωνίας. Οι λαϊκές μάζες, αποτέλεσαν το βασικό πυρήνα στους στρατούς του Μπολιβάρ, του Σαν Μαρτίν, του Οχίγκινσον, του Ιντάλγκο, του Μορέλος και των άλλων ονομαστών αρχηγών του απελευθερωτικού πολέμου.
Ιδρύθηκαν νέα κράτη – το Μεξικό, η Βολιβία, η Κολομβία, η Χιλή, το Περού, η Βραζιλία, η Αργεντινή, η Παραγουάη, και οι Ενωμένες Επαρχίες της Κεντρικής Αμερικής που χωρίστηκαν αργότερα σε πέντε Δημοκρατίες (Γουατεμάλα, Ονδούρα, Κόστα Ρίκα, Νικαράγουα και Σαλβαδόρ). Η Ουρουγουάη που στα 1817 είχε κυριευτεί από τα βραζιλιάνικα στρατεύματα απελευθερώθηκε στα 1825.
Στις 15 Σεπτέμβρη 1821 ανακηρύσσονται ανεξάρτητα κράτη η Κόστα Ρίκα, η Γουατεμάλα, η Ονδούρα, η Νικαράγουα και το Σαλβαδόρ. Μια μέρα που συμβολίζει τον αγώνα των λαών της Λατινικής Αμερικής για την αποτίναξη των δεσμών της ισπανικής και πορτογαλικής αποικιοκρατίας.
Ενώ η αμερικανική ήπειρος απελευθερώθηκε από την ισπανική κυριαρχία στο 19ο αιώνα, η Κούβα όμως παρέμεινε αποικία καθ’ όλη τη διάρκεια του. Η ανεξαρτησία της από την ισπανική αποικιοκρατία επιτεύχθηκε πολύ αργότερα.
Η επιρροή που είχε ο αγώνας των Ελλήνων το ’21 στην νότια Αμερική ήταν ισχυρή, καθόσον έδωσε νέα πνοή στον αγώνα των λαών της, αναπτέρωσε τις ελπίδες τους, ενίσχυσε το φρόνημα της Ελευθερίας, διέλυσε την απογοήτευση και στερέωσε την πίστη ότι κάθε τυραννία έχει ένα τέλος.
Στο επίπεδο των διανοούμενων στην αμερικανική Ήπειρο εμφανίστηκε ένα ισχυρό κίνημα φιλελληνισμού στις ΗΠΑ. Πολλοί ήταν οι Αμερικάνοι διανοούμενοι που πίστευαν ότι είχαν την υποχρέωση να υποστηρίξουν άλλους λαούς στην προσπάθειά τους να κερδίσουν τις ίδιες ελευθερίες που είχαν κατακτήσει οι ίδιοι με την επανάστασή τους. Στην Ελληνική περίπτωση ακόμα περισσότερο, κινούμενοι από τον θαυμασμό για τον Αρχαίο Ελληνικό Πολιτισμό, εντυπωσιάστηκαν κι εμπνεύστηκαν από την Επανάσταση, πράγμα το οποίο φαίνεται στα έργα κυρίως των ποιητών οι οποίοι γίνανε οι κήρυκες και υπερασπιστές των Ελληνικών δικαίων, καθώς και οι φορείς του πατριωτικού και φιλελληνικού πνεύματος στη χώρα τους.
Στην Λατινική Αμερική η οποία βρισκόταν σε επαναστατικό αναβρασμό, η επιρροή της ελληνικής επανάστασης παρατηρείται στους αρχηγούς των επαναστατών. Στους διανοούμενους η ελληνική επανάσταση επηρέασε κι ενέπνευσε τους Κουβανούς του 19ου αιώνα. Ο πρωτοπόρος ήταν ο ποιητής José María Heredia.
José María Heredia
Ο πρώτος Λατινοαμερικάνος ποιητής που δημοσίευσε το πρώτο φιλελληνικό ποίημα εμπνευσμένο από την επανάσταση του 21 ήταν ο Κουβανός José María Heredia (1803-1839).
Ο Heredia, σε ηλικία μόλις 19 ετών το 1823 δημοσίευσε στο El Revisor Político y Literario de La Habana ένα μακροσκελές ποίημα 231 στίχων αρχικά «Ωδή του στην Ελληνική Εξέγερση»[3].
Στο ποίημα παραλληλίζει την ανεξαρτησία της Ελλάδας με την ελευθερία που ήθελε για την Κούβα. Σ’ αυτό υπενθυμίζει στους Έλληνες τις αρχαίες δόξες τους και τους ηρωικούς προγόνους τους – Λεωνίδα, Θεμιστοκλή, Μιλτιάδη – για να ανακτήσουν τις δυνάμεις τους από την σκλαβιά 4 αιώνων και να αποτινάξουν τις αλυσίδες που τους δένουν με μια δεσποτική και παρακμιακή αυτοκρατορία.
«Από τις πρώτες του ποιητικές συνθέσεις, ο νεαρός ποιητής ήθελε να μιμηθεί τον Τυρταίο, τον βάρδο που φλόγιζε τις καρδιές των αρχαίων Σπαρτιατών με πολεμική μανία, προτρέποντάς τους να πολεμήσουν για τη χώρα και την ελευθερία τους.
Η νέα Ελλάδα κατά τη σύγκρουσή της με την Οθωμανική Αυτοκρατορία είναι η κληρονόμος της αρχαίας Ελλάδας που πολέμησε ενάντια στην Περσική Αυτοκρατορία και ο καθρέφτης της Κούβας στη σύγκρουσή της με την Ισπανική Αυτοκρατορία.
Την εποχή εκείνη (1823) που ο Heredia δημοσιεύει το ποίημά του, φαίνεται ότι ενεπλάκη στη στρατιωτική εξέγερση, την οποία ετοίμαζε η μυστική εταιρεία των Rational Knights, στενά συνδεδεμένη με ανθρώπους του Simón Bolívar, εναντίον των ισπανικών αρχών»[4].
Η Ωδή του Heredia επανακυκλοφόρησε τροποποιημένη το 1925[5]. Ακολουθεί το ποίημα από την έκδοση του 1825 σε ελεύθερη δική μου απόδοση.
–
ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΟ 1821[6]
Ένας τύραννος δεν μπορεί ποτέ
να βάλει την αλυσίδα στους ισχυρούς ανθρώπους
που εξοργισμένοι, ξεσηκώνονται, πολεμούν, θριαμβεύουν
ή υποφέρουν από έναν ευγενή θάνατο.
Διάσημες πόλεις της αρχαίας Ελλάδας,
Εσείς το λέτε! Στην υπερηφάνεια
της τεράστιας δύναμής του, ο Δαρείος ορκίζεται
να τους υποτάξει στην αδέξια δουλεία
ή στην ερήμωση:
η γη τρέμει και σε άγονη σιωπή
περιμένει τον ζυγό σε βυθισμένο λήθαργο.
Αλλά η Αθήνα σηκώνει το μεγαλειώδες μέτωπό της
και απτόητη αντιστέκεται στον μανιασμένο έρημο χείμαρρο,
που στο θάρρος του σπάει η ορμή. Αθάνατη Μαραθώνια
Διαδρομή! Είδατε τη μεγαλόψυχη δόξα του Μιλτιάδη.
και μετά στη Σαλαμίνα και στις Πλαταιές
θριάμβευσαν ο Θεμιστοκλής, ο Αριστείδης, ο Παυσανίας,
και στην Ελλάδα βροντούσε η κραυγή της ελευθερίας και της νίκης.
–
Γη των ημίθεων! Πώς θα μπορούσε
ο Μουσουλμάνος να σου βάλει την άθλια αλυσίδα,
την οποία υπέφερες για τέσσερις άθλιους αιώνες;
εκφυλισμένη φυλή,
δεν άκουσες το όνομα του Λεωνίδα;
Ή μήπως ο τολμηρός δεσποτισμός
καταβρόχθισε τις σελίδες φωτός
στις οποίες η ιστορία καθαγιάζει τις μνήμες
της αρχαίας αρετής και δόξας σου;
–
Ιδού πώς ο δεύτερος Μωάμεθ πλησιάζει οργισμένος,
και προηγείται μια πορεία αίματος και φωτιάς που καταβροχθίζει:
αντί να προετοιμάζεστε για μάχες,
δείτε πόσο χλωμός τρέμει ο αδύναμος Έλληνας!
Ατίμωση! Προσβολή! Ο μαύρος μανδύας του
για την έρημη Ελλάδα σκλαβώνει
και ο ιερός ναός βεβηλώνει τον μουσουλμάνο με τη μανία του.
Η Ευρώπη ανατριχιάζει
όταν κυριαρχεί η ημισέληνος που καταστρέφει
το Βυζάντιο κυριαρχεί και νικάει
Σαν νεκρικός κομήτης λάμπει.
–
Πού πήγε η Ελλάδα; Πού κρύβεται
το μεγαλείο του παρελθόντος της λαμπερής Αθήνας
και της άγριας Σπάρτης και της Κορίνθου;
Η δυστυχία, το αίμα
και η βουβή σκλαβιά υπάρχουν μόνο
τέσσερις αιώνες στη σύγχρονη Ελλάδα.
Οι παρθένες που κοσμούν το σεράι
του άθλιου πασά: μοναχικό χορτάρι
φυτρώνει στον εγκαταλελειμμένο Παρθενώνα.
Ο ταξιδιώτης, ξαπλωμένος στα ερείπια,
τώρα αναστενάζει μάταια
για την πατρίδα των επιστημών και των τεχνών,
της Ρώμης και της γης ο εκπαιδευτής.
Αλίμονο! όλοι χαμένοι: η θλιβερή λαχτάρα τους
βρίσκει μόνο από την αρχαία Ελλάδα
τον καθαρό αέρα και τον εκτυφλωτικό ουρανό.
–
Αλλά ξημερώνει η μέρα του πεπρωμένου
και η Ελλάδα είναι πλέον ελεύθερη.
Τα παιδιά της ξεσηκώνονται,
που την έχουν ξεχάσει εδώ και πολύ καιρό,
ή σε ηλίθιο μαρασμό αναστέναξαν
για την άπιστη βοήθεια του ξένου.
Η μεγαλειώδης ιδιοφυΐα του,
αυτή του Αριστογείτωνα και του άγριου Αρμοδίου,
φεύγει από τον τάφο, το λαμπερό του μέτωπο
στο ακρωτήριο Ταίναρος υψώνεται
και αναφωνεί Ελευθερία! Φλεγόμενος από θυμό,
ελπίδα και ζήλο εμπνέει τον Έλληνα
και τον άγριο μουσουλμάνο ανατριχιάζει και τρομάζει.
Οι αρχαίες μούσες
ανακατεύονται κάτω από το ακρωτηριασμένο μάρμαρο,
που μουρμουρίζει μπερδεμένο: Πόλεμος! Πόλεμος!
που ακούγεται μέσα από τους κόλπους της γης
Περιπλανηθείτε σε βαθιές και διασταλμένες βροντές.
–
Ήδη πετούν στην Ελλάδα
συγκλονισμένοι από την Ελευθερία! και Δόξα!
και της Εκδίκησης μανιασμένες κραυγές:
Σηκωθείτε, καταπιεσμένοι και καταπιεστές, και η σφαγή βρυχάται.
Έλληνες ευγενείς, κουράγιο! Είθε τα παιδιά σας
να κληρονομήσουν την ελευθερία! Με ένα δυνατό χέρι
τη βαρβαρότητα συγκράτησε αυτού του άθλιου λαού,
τον ωμό εχθρό της ανθρώπινης φυλής.
Μην επικαλείστε τους πρίγκιπες της Ευρώπης:
από τη φιλοδοξία τους η ζηλότυπη μανία.
Οι προσπάθειες ενός γενναιόδωρου λαού
Και φαίνονται συνοφρυωμένοι με τρελή μνησικακία.
Σε έναν δεσπότη ή βασιλιά βλέπουν έναν αδελφό
και ο Σουλτάνος είναι δεσπότης…Αλλά εσείς,
οπλισμένοι με θάρρος και υψηλή σταθερότητα,
θα πετύχετε χωρίς αυτούς. Όταν οι πατέρες,
πεθαίνοντας στο πεδίο της μάχης,
εμπιστεύονται στα παιδιά τους
μια αιματηρή κληρονομιά εκδίκησης και δόξας,
αν και ο αγώνας μπορεί να παραταθεί,
η νίκη είναι βέβαιη.
–
Αλλά ποιο αόριστο μουρμουρητό πληγώνει το αυτί μου,
καθώς η θαμπή βροντή σε ένα θυελλώδες σύννεφο
μέσα από τις κοιλάδες βρυχάται;
Ιδού οι αυγουστιάτικες σκιές των ηρώων
που εγκατέλειπαν τους τάφους όπου στέναζαν
τη μοιραία εγκατάλειψή τους! Τα μέτωπά τους
είναι γεμάτα βαθιά αγανάκτηση: τα μάτια τους λάμπουν,
σαν αστραπή σε μια ζοφερή καταιγίδα,
και τα σπαθιά τους λάμπουν με τα δονούμενα σπαθιά.
–
«Μιμηθείτε μας», ξεσπούν, ή «τολμήστε»
η δόξα μας επισκιάζεται! Η ανοιχτή μάχη,
«σε καλεί να πολεμήσεις. Τυραννία
«μέσα από τα χωράφια σας με ακάθαρτη πνοή»
φωτιάς και αίματος θα χυθεί ένας χείμαρρος.
Αλλά μην ξεχνάτε ότι θα στεγνώσει το σιντριβάνι
«σε μια μελλοντική πλημμύρα δακρύων.
“Θα ενδώσεις; Όχι! Ποτέ! Η ευτυχία, η δόξα
“και η ελευθερία σας κρατούν νικητές.
“και ήττα, υποδούλωση ή θάνατος.
«Στους ηγέτες σας τη δυνατή μας ανάσα
θα την αφήσουμε αόρατη
και θα προεδρεύσουμε στα βήματά τους».
–
Και σας εμπνέουν, εκδικητικοί οπλαρχηγοί,
ότι οδηγείτε τον Έλληνα στις μάχες
του μεγαλειώδους ζήλου και της γεμάτης ελπίδας.
Μεγαλόψυχος Υψηλάντης!
Ευγενής Καντακουζηνός!
Κάντε την Ελλάδα ανεξάρτητη
και κάντε την ελεύθερη. Η ελεύθερη Ελλάδα
ήξερε πώς να αντιμετωπίσει τον Ξέρξη και τον Δαρείο
με τεράστια δύναμη: η Ελλάδα, υποδουλωμένη
στους μουσουλμάνους, υποχώρησε… Ένα τρομερό μάθημα,
που πρέπει να εκμεταλλευτείτε! Σε όλη την Ευρώπη
και την ευγενή Αμερική οι γιοι
υφαίνουν γιρλάντες δάφνης και τριαντάφυλλων
για να στολίσουν τα μέτωπά σας και τη γενναιοδωρία σας.
Ο καθαρός πατριωτικός σας ζήλος
προς τα εγγόνια μας θα πει την ιστορία,
και στον αυγουστιάτικο Ναό της Δόξας
στην Ουάσιγκτον θα έχετε μια θέση στο πλάι.
–
Ω! Δεν βλέπετε; Από την Ελλάδα τα βουνά
παρασύρονται από μια ερημωμένη φωτιά
και ο ήχος του Ευρώτα και του Παμισού
ακούνε τον θυελλώδη βρυχηθμό στις όχθες της σκληρής μάχης.
Η κραυγή / ελευθερία! ο αέρας είναι γεμάτος
και ο Βόσπορος αναστατώνεται στο Βυζάντιο. Αντηχεί.
–
Από τον Σουλτάνο στο θανατηφόρο διάταγμα
ρίχνονται οι γενίτσαροι…
Ιδού ο εκδικητικός Έλληνας κάτω από το σπαθί
εξαφανίζεται, καθώς μέσα στη μανία της φωτιάς
το χορτάρι των αγρών στέγνωσε.
Η Σαλαμίνα επαναλαμβάνει και οι Πλαταιές.
Αλλά τι αξίζουν; Ω, Θεέ μου! Δεν εξαντλείται ποτέ
ο χείμαρρος των βαρβάρων…; Ω! Ιδού,
ανανεώνεται συνεχώς και τρέχει
σαν την άγρια ροή του Ωκεανού.
Βίαιο, καταστροφικό, ακαταμάχητο…
Ω θλιβερή, ακατανόητη τύφλωση
του να σκοτώνεις και να πεθαίνεις για έναν τύραννο!
–
Πόσο αίμα και μανία; Βασιλιάδες της Ευρώπης,
πώς μπορείτε να μην ακούσετε
τις τρομερές κραυγές με τις οποίες, ο Βόσπορος αντηχεί;
Ω! Μπορείτε να είστε ψυχροί θεατές
του αγώνα στην Ελλάδα και της φρίκης του;
Περιμένετε την εξόντωση αυτού του γενναιόδωρου λαού;…
Συγκράτησε τη μανία του φανατικού μουσουλμάνου
και οδήγησέ τον στις ερήμους της Ασίας,
όπου μπορεί να ζήσει χωρίς να σκοτώνει ή να καταπιέζει.
Αυτός ο χρήσιμος, ευγενής, ιερός πόλεμος
θα γίνει δεκτός με χαρά από τα έθνη.
του κόσμου θα ενθουσιάσετε τις ευλογίες
και τη λατρεία της απελευθερωμένης Ελλάδας.
–
Αλίμονο! μάτια μου, ω εκδίκηση για την Ελλάδα!
Δεν θα δουν τη δόξα σου. Ο άγριος θάνατος
της ηλικίας μου στη γλυκιά άνοιξη,
σαν λουλούδι ποδοπατημένο από το αλέτρι,
θα με ρίξει στη σκοτεινή περιοχή
του μοιραίου τάφου. Ω λύρα μου!
Αυτές θα είναι οι τελευταίες πινελιές
που το αδύναμο χέρι μου θα βγάλει από μέσα σας.
Αλλά η μοίρα δεν πάγωσε τη φαντασία μου,
και στα φλογερά φτερά της
Ζω στο μέλλον: σαν φάντασμα,
στου τάφου στην αιωρούμενη άκρη,
απευθύνω στον ουρανό την τελευταία μου επιθυμία
να θριαμβεύσεις, ω Ελλάδα! Σε έχω ήδη δει
να εκσφενδονίζεις τους τυράννους με αγανάκτηση,
και την ψυχή της ελευθερίας να υπηρετείς ως ναός,
και ακούω τον κόσμο να χειροκροτεί χαρούμενος
τη νίκη για ένα τόσο ένδοξο παράδειγμα.
–
Αυτή είναι η τελική έκδοση της ωδής που δημοσίευσε η Heredia στο “El Revisor Político y Literario”, στις 6 Αυγούστου 1823, με τίτλο “Ωδή στην εξέγερση της Ελλάδας το 1820”, και στην έκδοση του 1825, με τον τίτλο “Στην εξέγερση των Ελλήνων κατά των Τούρκων το 1821”
Στην έκδοση του 1823[7] το ποίημα τελειώνει:
«…Στους αιώνες που έρχονται, μεταφέρομαι.
Ζω στο μέλλον: σαν φάντασμα,
στου τάφου στην αιωρούμενη άκρη,
απευθύνω στον ουρανό την τελευταία μου επιθυμία Για την ψυχή της Ελευθερίας:
Κοιτάζω την πατρίδα μου,
την χαμογελαστή Κούβα, που το μέτωπο σηκώνει
από φοίνικες στεφανωμένη στη θάλασσα.
Βλέπω την Ελλάδα
να εκσφενδονίζει τους τυράννους της αγανακτισμένη,
και την ψυχή της ελευθερίας να υπηρετείς ως ναός,
και ακούω τον κόσμο να χειροκροτεί χαρούμενος
τη νίκη για ένα τόσο ένδοξο παράδειγμα».
–
Η ποίηση του Heredia, μαζί με τον πρόωρο θάνατό του σε ηλικία 35 ετών, τον έκαναν σύμβολο μιας ολόκληρης γενιάς λογοτεχνών της Λατινικής Αμερικής και πρωτεργάτη μιας μακράς σειράς Κουβανών ποιητών-μαρτύρων.
Το αναφερόμενο έργο του «Η ανεξαρτησία της Ελλάδας του 1821» με τον παραλληλισμό ανάμεσα στους αγώνες για την ανεξαρτησία της Ελλάδας και τους αγώνες για την ανεξαρτησία της Κούβας θα εμπνεύσει τους μεταγενέστερους, ιδιαίτερα τον José Martí.
–
Οι αγώνες για την ανεξαρτησία της Κούβας
«Οι αγώνες για την ανεξαρτησία της Κούβας ξεκίνησαν στις 10 Οκτωβρίου 1868, με την πολεμική κραυγή του Carlos Manuel de Céspedes που απελευθέρωσε τους σκλάβους του και ξεκίνησε τον Δεκαετή Πόλεμο ή όπως είναι επίσης γνωστός Great War or War of ‘ 68 (1868-1878), που είχε αντιαποικιακό, αντιδουλικό και αντισκλαβικό χαρακτήρα. Εθνική απελευθέρωση, ενάντια στον ισπανικό ζυγό. Αν και οι πολεμικές ενέργειες του πρώτου πολέμου τελείωσαν το 1878 με την Ειρήνη ή το Σύμφωνο του Zanjón, κανένας από τους δύο θεμελιώδεις στόχους αυτού του πολέμου -ανεξαρτησία της Κούβας και κατάργηση της δουλείας- δεν ήταν εγγυημένος. Ο διχασμός και ο τοπικισμός ήταν βασικοί παράγοντες στην ήττα της Κούβας. Ωστόσο, έγινε δυνατό να εδραιωθεί ο σχηματισμός του Κουβανικού Έθνους στο χωνευτήριο του αγώνα για ελευθερία, όπου οι ιδιοκτήτες και οι σκλάβοι συγχωνεύτηκαν σε έναν ενιαίο κουβανικό λαό»[8].
«Στις 24.2.1885 αρχίζει νέος πόλεμος με εμψυχωτή τον Χοσέ Μαρτί. Το 1898 οι ΗΠΑ, με πρόσχημα να βοηθήσουν την Κούβα, εμπλέκονται και νικούν τους Ισπανούς. Οι διαθέσεις τους φαίνονται αμέσως: Καταλαμβάνουν τη χώρα για τέσσερα χρόνια. Ο Χοσέ Μαρτί, ο οποίος είχε σκοτωθεί στις 19.3.1895 στη μάχη του Ντος Ρίος, είχε μιλήσει προφητικά για τις ΗΠΑ: «Γνωρίζω το τέρας επειδή έχω ζήσει στα σπλάχνα του».
Οι Αμερικανοί αποχωρούν το 1902, αφού έχουν υποχρεώσει την Κούβα να υπογράψει την κατάπτυστη Τροπολογία Πλατ (χαρακτηρίστηκε εθνική ντροπή), σύμφωνα με την οποία οι ΗΠΑ θα παρεμβαίνουν στη χώρα όταν το θεωρούν απαραίτητο. Εγκαθίστανται αμερικανικές βάσεις, οι οποίες θα διευκολύνουν τις συνεχείς τους επεμβάσεις των επόμενων ετών 1906, 1912 και 1917»[9].
Τη χώρα θα διοικούν διάφοροι διεφθαρμένοι και τυραννικοί Πρόεδροι ως το 1958 όπου ο Φιντέλ Κάστρο, με τη βοήθεια του Τσε Γκεβάρα οργανώνουν την επανάσταση εναντίον του Μπατίστα. Τον Δεκέμβριο του 1958 ηττάται οριστικά ο στρατός του. Ο Φιντέλ κυκλώνει το Σαντιάγο, ο Ραούλ ελέγχει το Οριέντε, ο Σιενφουέγος και ο Γκεβάρα πολεμούν στα περίχωρα της Σάντα Κλάρα. Την Πρωτοχρονιά του 1959 η επανάσταση έχει επικρατήσει. Ο Μπατίστα διαφεύγει και στις 2.1.1959, από το Σαντιάγο, ο Φιντέλ ανακηρύσσει Πρόεδρο τον Ουρούτια.
José Martí: «Ω, αιώνια μητέρα, Ελλάδα!»
Αυτή η τόσο συμβολική αναφώνηση του Χοσέ Μαρτί (1853-1895), αντικατοπτρίζει το βαθύ αίσθημα για την Ελλάδα που είχε γεννηθεί στην καρδιά του Εθνικού Ήρωα και Απόστολου της ανεξαρτησίας της Κούβας, του Κουβανού συγγραφέα, ποιητή, δημοσιογράφου, μεταφραστή, διπλωμάτη και επαναστάτη. Αποτελεί επίσης μια ζωντανή αντανάκλαση της αγάπης που αισθάνεται ο κουβανικός λαός, μέσα στον οποίο ο Μαρτί είναι βαθιά ριζωμένος, για τον πολιτισμό, την ιστορία και τους αγώνες της Ελλάδας για εθνική ανεξαρτησία. Γράφει ο José Oriol Marrero-Martinez, στην εισαγωγή στο βιβλίο του «Ο Χοσέ Μαρτί και το «Ελληνικό στοιχείο»[10], και συνεχίζει
Τα έθνη της Κούβας και της Ελλάδας υπερηφανεύονται για την επική ιστορία τους και τον πολιτισμό τους. Ο αγώνας για την εθνική ανεξαρτησία και την ελευθερία και η ύπαρξη μιας κοινής ιστορικής κουλτούρας αντίστασης φανερώνουν ένα κοινό στοιχείο ταυτότητας. Όπως επίσης κοινή ταυτότητα και των δύο λαών φανερώνουν η κλίση προς τις τέχνες, η μουσική, η φύση, το περιβάλλον, τα έθιμα και οι ιδιαίτερες παραδόσεις ως σταθερές αξίες που τροφοδοτούν τις πολιτιστικές ανταλλαγές μεταξύ των δύο εθνών.
Και θα είναι ο ίδιος ο Μαρτί, …αυτός που θα απαντήσει στα ιστορικά ερωτήματα της εποχής του: «θα μάχεται στη στεριά, όσο υπάρχει ακόμα και μια σπιθαμή στεριάς, ακόμα κι όταν δεν υπάρχει, θα συνεχίσει να μάχεται και να στέκεται ορθός στη θάλασσα. Ο Λεωνίδας από τις Θερμοπύλες, από τη Ρώμη ο Κάτων δείχνουν τον δρόμο στους Κουβανούς». Αυτή η αναφώνηση του Χοσέ Μαρτί το 1889, για το κάλεσμα από τις Θερμοπύλες και για το παράδειγμα ενός Λεωνίδα που «δείχνει τον δρόμο στους Κουβανούς», αποτελεί άλλη μια απόδειξη της ύπαρξης ενός ιστορικού δεσμού ανάμεσα στο «κουβανικό στοιχείο» και το «ελληνικό στοιχείο» στο ιδεώδες της ανεξαρτησίας των Κουβανών πατριωτών, ειδικότερα στον Χοσέ Μαρτί, Εθνικό Ήρωα και Απόστολο της ανεξαρτησίας της Κούβας.
Πρόκειται για έναν δεσμό που θα εκδηλωνόταν επίσης το 1869 και το 1892, και με μια ιστορική συνέχεια των ιδεών του Χοσέ Μαρία Ερέδια, στο έργο του «Η ανεξαρτησία της Ελλάδας του 1821» που αποτέλεσε έναν παραλληλισμό ανάμεσα στους αγώνες για την ανεξαρτησία της Ελλάδας και τους αγώνες για την ανεξαρτησία της Κούβας, αυτός ο παραλληλισμός:
- θα ανανεωθεί από τον Μαρτί το 1869, με το δραματικό ποίημα Abdala (ανεξαρτησία): «και ας αγωνιστεί η Νουβία όπως αγωνιζόταν η Σπάρτη»· «λοιπόν πείτε στον τύραννο ότι στη Νουβία/ Υπάρχει ένας ήρωας για είκοσι από τα δόρατά του:/ Ότι του αέρα ας τολμήσει να γίνει αφέντης:/ Ότι η φωτιά στα σπίτια είναι απαραίτητη:/ Ότι τη γη να την πάρει με το αίμα του:/ Ότι το νερό πρέπει να γίνει ένα με τα δάκρυά του».
- θα εδραιωθεί ίο 1889, ως ένα καθοδηγητικό νήμα κουβανο-ελληνικής ανεξαρτησίας, στην ομιλία του Μαρτί στο Χάρντμαν Χολ της Νέας Υόρκης, στην τιμητική εκδήλωση για τον Ερέδια, σημειώνοντας τη δύναμη του παραδείγματος των Θερμοπυλών: «Ο Λεωνίδας από τις Θερμοπύλες […] δείχνει τον δρόμο στους Κουβανούς».
- θα επιβεβαιωθεί το 1892, όταν ο Μαρτί επικαλέστηκε το παράδειγμα που αντιπροσώπευε για την Κούβα η ηρωική αντίσταση των Ελλήνων στο ιερό Μεσολόγγι και θα διακρίνει την πραγματική πιθανότητα να πεθάνει για την πατρίδα, όταν είπε: «Και αν πέσουμε, θα αναφωνήσουμε όπως ο Έλληνας πατριώτης στο Μεσολόγγι: τύραννε, εδώ θα βρεις τον Κουβανό νεκρό, αλλά όχι σκλάβο».
Με πλήρη συνείδηση, με τη συμπλήρωση των 65 χρόνων του ποιήματος «Η εξέγερση της Ελλάδας του 1820», ο Μαρτί εκφωνεί τη φλογερή ομιλία του στην τιμητική εκδήλωση για τον Κουβανό ποιητή και πατριώτη Χοσέ Μαρία Ερέδια στην οποία παραπέμπει στη μάχη στο Στενό των Θερμοπυλών, δείχνοντας έτσι την ύπαρξη μιας σαφούς σύνδεσης ανεξαρτησίας ανάμεσα στους λαούς και τις εποχές, και επίσης την ύπαρξη μιας συνεκτικής συνέχειας στην ιδεολογία των Κουβανών πατριωτών και διανοουμένων, οι οποίοι ήξεραν να πίνουν την αρετή στην ανεξάντλητη κρήνη του «ελληνικού στοιχείου».
«Στη λογοτεχνία της Κούβας αυτού του αιώνα, -γράφει η Ελίνα Μιράντα Κανσέλα, στο «Ο Χοσέ Μαρτί και το δίδαγμα της Ελλάδας» [11]– υπάρχει πληθώρα αναφορών και παραπομπών που δεν οφείλονται απλά και μόνο σε μια μόδα για το νεοκλασικό, αλλά μαρτυρούν την ταύτιση με τα ιδανικά και τις φιλοδοξίες, που συμβόλιζε η Ελλάδα. Επί πλέον, δεν υπάρχει καλύτερο παράδειγμα από τα λόγια του Χοσέ Μαρτί, εξέχουσας προσωπικότητας της ανεξαρτησίας της Κούβας και κορυφαίας μορφής των ισπανοαμερικανικών γραμμάτων: Και η Αμερική ελεύθερη και όλη η Ευρώπη να στέφεται με ελευθερία και η Ελλάδα σαν να ανασταίνεται και η Κούβα τόσο όμορφη όπως η Ελλάδα…. Αυτή την επιθυμία για απελευθέρωση την είχε ήδη υμνήσει νωρίτερα ο Χοσέ Μαρία Ερέδια…
Ο José Martí περιέγραψε τον José María Heredia, ως τον πρώτο ποιητή της Αμερικής που αντικατοπτρίζει στους στίχους του τον αλυτρωτικό αγώνα που έδιναν τότε οι Έλληνες και επικαιροποιεί τα αρχαία ιδανικά του ελληνικού πολιτισμού που για άλλη μια φορά λάμπουν στην αντίσταση του λαού. Μαζί οραματίζεται την αδελφοποίηση Ελλάδας-Κούβας και την επίτευξη ενός παρόμοιου πεπρωμένου για την Κούβα με την κατάκτηση της ελευθερίας της.
«Οι στίχοι του νεαρού Ερέδια -γράφει η Ελίνα Μιράντα Κανσέλα- επηρέασαν έντονα τον Χοσέ Μαρτί και σε μία ομιλία του το 1889 στη Νέα Υόρκη, με τον νου στον ποιητή, είδε την Κούβα σαν αδελφή της αναστημένης Ελλάδας.
Η Ελλάδα, ή καλύτερα η το ελληνικό πνεύμα, έχει ένα ιδιαίτερο νόημα, για τον Μαρτί,: “Η παλιά Ελλάδα έχει πεθάνει αλλά ακόμη χρωματίζει τα νεανικά μας όνειρα, θερμαίνει τη λογοτεχνία μας και μας ανατρέφει στα στήθη της, σαν τεράστια μητέρα, η όμορφη Ελλάδα των τεχνών. Με το μέλι του βίου εκείνου, γλυκαίνουμε ακόμη τα χείλη μας όλοι οι άνθρωποι”. Αλλά, πάνω απ’ όλα, το κάλλος αυτό, που είναι καρπός της ισορροπίας και της αρμονίας και βασίζεται στο φυσικό και το αληθινό, και στενά συνδεδεμένο με το ηθικό και το υπερβατικό, εν τέλει, το δίδαγμα αυτό του “ελληνικού πνεύματος”, βρίσκεται στο επίκεντρο της ιδέας που έχει ο Μαρτί για την “μεγαλειώδη και σκεπτόμενη” επανάσταση.
Ο Μαρτί βρίσκει στο παρελθόν ένα αναγνωριστικό μέσο για το παρόν και για να προβληθεί στο μέλλον. Στον δε απελευθερωτικό αγώνα βρίσκει την ομορφιά που συνδέει την πατρίδα του με την Ελλάδα. Μ’ εκείνη την “απόκρυφη εγγύτητα που υπερβαίνει τους αιώνες… όχι με σκοπό τη μίμηση, αλλά λόγω της ομοιότητας των συνθηκών”, όπως επισημαίνει ο Μαρινέγιο, ο Μαρτί αποδέχεται τον ελληνικό πολιτισμό, την αρχαία Ελλάδα, υπό το φως του απελευθερωτικού αγώνα της σύγχρονης Ελλάδας, μέσα από τη δική του, βαθιά αμερικανική, ανθρωπιστική και επαναστατική οπτική».
«Ο Martí, με τη σειρά του, φαίνεται επίσης να είναι ο κληρονόμος της ποιητικής εικόνας που αποτύπωσε ο Heredia στο ποίημά του για την ελληνική εξέγερση. Έτσι, στην ομιλία που δόθηκε ακριβώς στον εορτασμό της πεντηκοστής επετείου από το θάνατο της Heredia, ο Martí ερωτά: «Και ελεύθερη Αμερική και όλη η Ευρώπη στεφανώνεται με ελευθερία, και η ίδια η Ελλάδα ανασταίνεται, και η Κούβα, τόσο όμορφη όσο η Ελλάδα, βρίσκεται έτσι ανάμεσα σε σίδερα, μια κηλίδα στον κόσμο, μια φυλακή περικυκλωμένη από νερό, ένα εμπόδιο για την Αμερική;» Για το λόγο αυτό δεν καταλαβαίνει πώς οι Κουβανοί ή ολόκληρο το νησί με την ισχυρή φύση τους δεν επαναστατούν και στην προτροπή του αναδεικνύει για άλλη μια φορά τον σύνδεσμο με τον οποίο, όπως στο Heredia , η Ελλάδα είναι διαφανής στην κουβανική πραγματικότητα και υποστηρίζει πώς το «Ο Λεωνίδας από τις Θερμοπύλες» υποδεικνύει «την πορεία προς τους Κουβανούς».
Ο Martí αισθάνεται στην ελληνική ωδή «το κύμα που εκρήγνυται και αυτό που ανταποκρίνεται και μετά την ηχώ». Επομένως, χωρίς να αγνοεί τα ελαττώματα του, συγκρίνει τον Κουβανό ποιητή με τον Πίνδαρο, ηφαιστειογενές και συνάμα γαλήνιο. Αλλά μια τέτοια ιδεολογία ξεπερνά τα απλά λογοτεχνικά όρια και λαχταρά αυτήν την αρμονία για την έννοια της επανάστασης, η οποία όπως η φύση πρέπει να είναι «ισορροπημένη και θριαμβευτική»·
Ο Martí, λοιπόν, όχι μόνο κάνει δική του την εικόνα του ελληνικού αγώνα για ανεξαρτησία που προβάλλει o Heredia στο νησί των προσπαθειών του, αλλά την κάνει και την υπέρβαση. Όπως και ο Casal, δεν βλέπει την Ελλάδα ως ένα χαμένο και πολυπόθητο ιδανικό, αλλά ως ένα παρόν στο οποίο πρέπει να βασίζεται το μέλλον[12]».
Βιβλιογραφία
José María Heredia, Poesias completas, Selección, Angel Aparicio Laurencio, Ediciones Universal, 1970
José Oriol Marrero-Martinez, Ο Χοσέ Μαρτί και το «Ελληνικό στοιχείο», Εκδ. Τόπος (Μοτίβο Εκδοτική), 2021
Γιώργος Αγοραστάκης, Tο πνεύμα της Επανάστασης του ’21 και ο Μίκης Θεοδωράκης, Εκδ. Πυξίδα, 2021
Ελίνα Μιράντα Κανσέλα, Ο Χοσέ Μαρτί και το δίδαγμα της Ελλάδας
https://atenas.cervantes.es/imagenes/File/CULTURA/JOSE_MARTI_GR.pdf
Σημειώσεις
[1] Γιώργος Αγοραστάκης, Tο πνεύμα της Επανάστασης του ’21 και ο Μίκης Θεοδωράκης, Εκδ. Πυξίδα, 2021
[2] Η Λατινική Αμερική σπάει τα δεσμά της αποικιοκρατίας https://www.rizospastis.gr/story.do?id=945261
[3] José María Heredia, Oda a la insurrección de la Grecia en 1820, El Revisor Político y Literario de La Habana, 1823
[4] Eva LATORRE BROTO, Grecia como camino hacia la libertad: el filohelenismo de José María Heredia, Η Ελλάδα ως δρόμος προς την ελευθερία: ο φιλελληνισμός του José María Heredia, ανακοίνωση που παρουσιάστηκε στο διεθνές συνέδριο για το Φιλελληνικό ενδιαφέρον για την Ελλάδα και τους Έλληνες από το 1821 έως σήμερα, Άρτα, 5 – 7 Ιουλίου 2013.
[5] Ο Heredia συνέθεσε το ποίημα «Στην εξέγερση της Ελλάδας το 1820», που δημοσιεύτηκε στην Αβάνα το 1823, το οποίο όμως πρέπει να είχε συνθέσει ένα ή δύο χρόνια πριν, γεγονός που θα εξηγούσε σε κάποιο βαθμό το λάθος στην ημερομηνία Διορθώθηκε αργότερα για νέα έκδοση το 1825 με τον τίτλο «Στην εξέγερση των Ελλήνων κατά των Τούρκων το 1821», στην οποίο όμως, μεταξύ άλλων αλλαγών, διέγραψε και στίχους που αφορούσαν την Κούβα.
[6] Από το José María Heredia, Poesias completas, Selección, Angel Aparicio Laurencio, Ediciones Universal, 1970 σελ.273-279
[7] Στο JOSÉ MARÍA HEREDIA, ΠΟΙΗΣΗ ΠΛΗΡΗΣ επιμ. EMILIO ROIG DE LEUCHSENRING, ΚΟΥΒΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΣΥΛΛΟΓΗ, ΔΗΜΟΣ ΤΗΣ ΑΒΑΝΑΣ, 1941 σελ.36-48
[8] Greek Diplomatic Life Νοε 22 2021 άρθρο «Η ιστορική διαδρομή της Κούβας, η συνέχεια και οι διμερείς σχέσεις της με την Ελλάδα», γραμμένο από την Zelmys Maria Dominguez Cortina, πρέσβη της Κούβας στην Ελλάδα.
[9] Εφ.Αυγή 7-1-2019 https://www.avgi.gr/tehnes/297367_i-koyba-ton-agonon-gia-anexartisia
[10] José Oriol Marrero-Martinez, Ο Χοσέ Μαρτί και το «Ελληνικό στοιχείο», Εκδ. Τόπος (Μοτίβο Εκδοτική), 2021
[11] Ελίνα Μιράντα Κανσέλα, Ο Χοσέ Μαρτί και το δίδαγμα της Ελλάδας
https://atenas.cervantes.es/imagenes/File/CULTURA/JOSE_MARTI_GR.pdf
Η Ελίνα Μιράντα Κανσέλα είναι Δόκτωρ των Φιλολογικών Επιστημών· Επίτιμη Καθηγήτρια· Διευθύντρια της Έδρας Φιλολογίας και Κλασικής Παράδοσης στο τμήμα Τεχνών και Γραμμάτων στο Πανεπιστήμιο της Αβάνας. Έχει ανακηρυχθεί “Πρέσβειρα του Ελληνισμού” από τη Νομαρχία Αθηνών (2006).
[12] «Ο αγώνας για την ελληνική ανεξαρτησία στην κουβανική ποιητική φαντασία το υ 19ου αιώνα», διάλεξη της Ελίνα Μιράντα Κανσέλα που δόθηκε στο «Διεθνές Συνέδριο Εκατό Χρόνια Διάλογος: Προσεγγίσεις Λατινικής Αμερικής στον Ελληνισμό», που πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα τον Μάιο του 2017