Ιδιαίτερα συγχαίρομε το Τμήμα Φιλοσοφικών και Κοινωνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κρήτης και τον Πρόεδρο του κ. Γιάννη Κουγιουμουτζάκη που ανέλαβαν τούτη -την διεθνούς διάστασης- πρωτοβουλία.
Είμαστε πολύ χαρούμενοι που διαπιστώνουμε ότι οι Κρητικοί, συμπατριώτες του Μίκη, έχουν σκύψει με προσοχή πάνω στη ζωή και τις δημιουργίες του και προσπαθούν να επιτύχουν μια βαθύτερη θεώρηση του έργου του.
Είμαστε περήφανοι για τον φίλο μας τον Μίκη Θεοδωράκη και χαρούμενοι που η Κοσμοθεωρία του αναλύεται και κρίνεται σήμερα διεπιστημονική σ’ αυτό το Συμπόσιο. Που, η επιστήμη σήμερα έρχεται να καταθέσει τα τεκμήριά της για τον «νόμο της συμπαντικής αρμονίας» που διατύπωσε ο Μίκης πριν από πολλά χρόνια.
Ο Μίκης Θεοδωράκης προσέγγισε την «συμπαντική αρμονία» από την θέση της μουσικής. Απάντησε σε θεμελιώδη ερωτήματα της μουσικής θεωρίας με τρόπο φιλοσοφικό. Έτσι ήρθε και συναντήθηκε με τα μεγάλα πνεύματα της αρχαιότητας που έριξαν το σπόρο πριν από 26 αιώνες.
Ο 6ος αιώνα π.Χ. έμελλε να αλλάξει την πορεία της ανθρωπότητας. Η Ελληνική Σκέψη, οι αρχαίοι Έλληνες Φιλόσοφοι στην προσπάθειά τους να εντοπίσουν τις πάγιες σταθερές της ουσίας του Ανθρώπου και του Κόσμου κατάφεραν να μετατρέψουν το ανθρώπινο «οράν» σε «θεωρείν». Έτσι έγινε η αρχή μιας μεγάλης πορείας της ανθρωπότητας στην αναζήτηση των φυσικών εξηγήσεων και των λογικών αιτιών του «είναι» και του «γίγνεσθαι».
Πρώτοι, οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, ο Ηράκλειτος από την Έφεσο και ο Πυθαγόρας με τους μαθητές του στον Κρότωνα, προσέγγισαν την «κοσμική (συμπαντική) αρμονία» από την σκοπιά της φιλοσοφίας και με διαφορετικό τρόπο ο καθένας.
Ο Ηράκλειτος, ο φιλόσοφος της ολότητας και της διαλεκτικής, στην κοσμολογική του θεωρία, είδε την αρμονία ως συστατικό στοιχείο του «κόσμου». Η σκέψη του Ηράκλειτου αποτελεί την πρώτη σύλληψη, δια του λόγου, του εν γίγνεσθαι είναι της ολότητας. Ο Κόσμος του Ηράκλειτου είναι αυτό που ονομάζουμε Σύμπαν στην ολότητά του. Η κρυμμένη αρμονία του σύμπαντος, αποτελεί ταυτόχρονα και τη δομή του. Η δομή αυτή είναι και η δομή της ολότητας. Είναι μια δυναμική ισορροπία όπου τα επιμέρους είναι υποταγμένα στο Όλο. Το Όλο είναι αυτό που διευθύνει τη συναρμογή όλων των επιμέρους και αποσπασματικών φαινομένων.
Η Φύση φανερώνει την πιο ζωντανή παρουσία του όλου κόσμου. Μολονότι οι άνθρωποι ψάχνουν να βρουν τα μυστικά της, αυτή δεν αποκαλύπτεται ποτέ ολοκληρωτικά, «φύσις κρύπτεσθαι φιλεῖ» (F 123) και «ἁρμονίη γὰρ ἀφανὴς φανερῆς κρείττων» (F 54). Η Φύση αποκαλύπτεται στα μάτια των ανθρώπων που ξέρουν ν’ ανοίγουν τα μάτια τους.
Ο Ηράκλειτος διακρίνει τη Φύση από την Τέχνη. Αντιλαμβάνεται την Τέχνη σαν μίμηση της Φύσης. Ο καλλιτέχνης με τα έργα του εκφράζει την κοσμική τάξη κι ομορφιά, μιμείται τη Φύση. Μουσική, ποίηση και τραγωδία, είναι υποταγμένα στον Κόσμο. Οι άνθρωποι αναπαράγουν με τις τέχνες ορισμένες δικές του εκδηλώσεις. Και εφόσον ο Κόσμος, η Φύση είναι ωραία, τα έργα τέχνης για να είναι κι αυτά ωραία, πρέπει ν’ αγγίζουν την αλήθεια της πρωτογένειάς τους και να πλησιάζουν την τελειότητα του πρωτότυπου.
Ο Ηράκλειτος στρέφει τα μάτια του προς τη σύγκρουση και την αρμονία που βασιλεύουν στον κόσμο «τὸ ἀντίξουν συμφέρον καὶ ἐκ τῶν διαφερόντων καλλίστην ἁρμονίαν»(F 18) Βλέπει πως η πάλη κι η αρμονία είναι αξεχώριστες και προσπαθεί να συλλάβει την κρυμμένη αρμονία που αποτελεί το βαθύτερο αίνιγμα της τάξης του κόσμου.
Μέσα στη φύση που η ενότητα της είναι ενότητα των αντιθέτων, αποκαλύπτεται και για τον Ηράκλειτο μια αρμονία «καλλιτεχνική». Ἡράκλειτος δὲ «παλίντροπον ἁρμονίην κόσμου ὅκωσπερ λύρης καὶ τόξου» (F51). Η αρμονία είναι άλλοτε φανερή κι άλλοτε αφανής, κι έτσι διαφεύγει από την προσοχή των ανθρώπων που δεν ξέρουν να συλλαμβάνουν τα φαινόμενα σαν μέρη μιας όμορφης ολότητας.
Συμπαντική, λοιπόν, υπόθεση για τον Ηράκλειτο η αρμονία.
Στην άλλη πλευρά του Ελληνισμού στο Κρότωνα την ίδια εποχή οι Πυθαγόρειοι θεμελίωναν την θεωρία τους για τους αριθμούς. «κατὰ δὴ τοὺς Πυθαγορικοὺς πρεσβευτέα τὰ τῶν ἀριθμῶν ὡς ἀρχὴ καὶ πηγὴ καὶ ῥίζα τῶν πάντων». Ανακάλυπταν τις αρμονικές σχέσεις των αριθμών στη μουσική και βάσει αυτών ερμήνευσαν τον Κόσμο (Σύμπαν). Η μουσική για τον Πυθαγόρα ήταν πάνω από όλα μια μαθηματική επιστήμη. Η ουσία της ήταν οι αριθμοί και η ομορφιά της η έκφραση των αρμονικών σχέσεων των αριθμών, «τοὺς ἐν τοῖς ἀριθμοῖς ἁρμονικοὺς λόγους ἐννοῶν καὶ τὸ ἐν αὐτοῖς ἀκουστὸν ἀκούειν ἔλεγε τῆς ἁρμονίας». Η μουσική ήταν ακόμα η εικόνα της ουράνιας αρμονίας. Οι αρμονικές σχέσεις των αριθμών μεταφέρονταν στους πλανήτες. Οι πλανήτες καθώς περιστρέφονται –δίδασκε-παράγουν διάφορους μουσικούς ήχους, «αρμονία των σφαιρών», που δεν τους ακούμε.
Πεποίθηση των Πυθαγόρειων ήταν ότι στο σύμπαν επικρατεί μια ενιαία τάξη και ότι η ανθρώπινη μουσική δεν είναι τίποτε άλλο παρά μίμηση της ουράνιας μουσικής. Οι ίδιοι νόμοι που διέπουν τη μουσική που παίζει ένας μουσικός στη γη, ισχύουν και για τη μουσική που παράγεται από την κίνηση των άστρων. Εξ αυτού ονόμασε ο Πλάτωνας, την Αστρονομία και τη Μουσική αδελφές επιστήμες. (Όπως τα μάτια μας φτιάχτηκαν για την Αστρονομία, έτσι και τ’ αυτιά μας φτιάχτηκαν για την Μουσική). Οι Πυθαγόρειοι έφτασαν να πιστεύουν ό,τι αν γνωρίζουμε τις μαθηματικές σχέσεις της μουσικής αρμονίας, μπορούμε να τις εφαρμόσουμε στα άστρα για να βρούμε τις αποστάσεις και τις ταχύτητες τους.
Η κίνηση του σύμπαντος όπως και η κίνηση της ανθρώπινης ψυχής βασίζονται στις ίδιες αρμονικές αναλογίες αριθμών. Συνεπώς, η μουσική με την αριθμητική της αρχή αποτελεί απεικόνιση της τάξης του σύμπαντος και ασκεί επίδραση στο θυμικό και το χαρακτήρα του ανθρώπου. Γι’ αυτό πρέπει να λαμβάνεται υπόψη ως ηθικός και κοινωνικός παράγοντας στην εκπαίδευση των ανθρώπων και στο δημόσιο βίο. Θέσεις που επηρέασαν τους μεγάλους διανοητές της αρχαιότητας (Πλάτων, Αριστοτέλης, …).
Για τους Πυθαγορείους, η μουσική αρμονία κυβερνάει τα πάντα, από τις ψυχές των όντων ως τις αιώνιες περιφορές των αστεριών. Αριθμοί, αρμονία, μουσική, ήταν για αυτούς έννοιες που οδηγούσαν το νου σε πραγματική πνευματική έκσταση, στην πηγή της αιώνιας και τέλειας ζωής.
Το 1943 ο Μίκης Θεοδωράκης πολύ νέος, έρχεται να συλλάβει τον «Νόμο της Συμπαντικής Αρμονίας». Με ερέθισμα «το ρυθμό που κυβερνά το σύμπαν» του Κωστή Παλαμά έκτισε σιγά-σιγά τη θεωρία του και τη διατύπωσε αργότερα….
Μεγάλη βαρύτητα δίνει στο ρόλο της Τέχνης και στο χρέος των Ανθρώπων να θέτουν υψηλούς πνευματικούς και ηθικούς στόχους στη ζωή τους. « Η τέχνη με τους αρμονικούς νόμους που τη δημιουργούν, μπαίνοντας μπροστά στο νου και στην ψυχή του ανθρώπου, κάνει να κινούνται (νους και ψυχή) κατ’ εικόνα και ομοίωσή της. Δηλαδή, μεταφέρει το Νόμο που τη δημιουργεί μέσα στον άνθρωπο. Όμως αυτός ο νόμος δεν είναι άλλος από το Νόμο του Σύμπαντος, της Ολικής Δημιουργίας. Οπότε, ο μυημένος συνταυτίζεται με την Παγκόσμια Αρμονία. Ζει!» γράφει. (Μελοποιημένη Ποίηση Γ’).
Ο Μίκης Θεοδωράκης κοινωνός και μέτοχος της Ελληνικής Σκέψης» συνεχίζει τον εναγώνιο αγώνα της, στην αναζήτηση της αλήθειας και των αιώνιων αρχέτυπων.
Μπορεί μεν η «φύσις κρύπτεσθαι φιλεῖ», αλλ’ η επιστήμη σήμερα με την πρόοδό της τις τελευταίες δεκαετίες και οι νέες θεωρίες, μπορούν τελικά να φωτίσουν (έστω και αμυδρά) την κρυμμένη αρμονία που κρατά τα σύμπαντα και τ’ ανθρώπινα.
Είμαστε ευτυχείς που έρχονται να φωτίσουν μια αλήθεια του Μίκη Θεοδωράκη.
Του ΟυρανοΜίκη μας.
Ηράκλειο 10-3-2006
Γιώργος Αγοραστάκης
Πρόεδρος Παγκρήτιου Συλλόγου Φίλων Μίκη Θεοδωράκη