Ο Μίκης Θεοδωράκης επηρεάστηκε έντονα από το Σολωμό και το έργο του και διαμόρφωσε τις απόψεις του για το ζήτημα της Ελευθερίας. Ποια όμως ήταν η έννοια της Ελευθερίας στο Διονύσιο Σολωμό;
Η ιδέα της ελευθερίας καταλαμβάνει το κέντρο της σκέψης του Σολωμού κι αποτελεί την κύρια ιδέα στη μεγάλη του ποίηση. Προς τούτο δημοσιεύουμε την ανάλυση του Μάρκου Αυγέρη “για την έννοια της ελευθερίας στο Διονύσιο Σολωμό” στην επέτειο της γέννησής του, 8 Απριλίου 1798 στην Ζάκυνθο.
Η έννοια της ελευθερίας στο Σολωμό από τον Ύμνο της Ελευθερίας έως τους Ελεύθερους Πολιορκημένους αποκτάει βάθος και πλάτος και παίρνει πολυσήμαντο περιεχόμενο. Η σκέψη του Σολωμού στην τελευταία μεγάλη ποίηση της ωριμότητάς του εμπνέεται από ορισμένη κοσμοθεωρία, που στα κυριότερα και σταθερότερα γνωρίσματά της μπορεί να χαρακτηριστεί σαν αντικειμενικός ιδεαλισμός. Ωστόσο κάπου μεταπηδάει και στον υποκειμενικό ιδεαλισμό και στον πανθεϊσμό κι εδώ κι εκεί εκφράζει παραστάσεις και συναισθήματα, που έρχονται από τον πλατωνικό κόσμο. Μα οι ιδέες αυτές βρίσκονται βαθιά κρυμμένες μέσα στη σολωμική ποίηση κι ενεργούν από το βάθος προς την επιφάνεια. Στην επιφάνεια προβάλλονται μόνο οι ζωντανές παραστάσεις κι εικόνες ζωής. Ο Σολωμός τη μεταφυσική του τη μεταμορφώνει πάντα σε φυσική, με τον πιο τέλειο τρόπο και το καθετί στην ποίησή του ακτινοβολεί από τη ζέστα της ζωής κι από την παρουσία και την κίνηση του αισθητού κόσμου. Ό,τι βαθύτατα γοητεύει μέσα στην ποίηση του Σολωμού είναι αύτη η απεριόριστη προέκταση που παίρνουν οι παραστάσεις του, που υποδηλώνουν πάντα κάτι πολύ μεγαλύτερο απ’ όσα άμεσα προβάλλουν. Μέσα στις φυσικές μορφές κρύβονται πνευματικές ουσίες, που κάνουν τον κόσμο του Σολωμού να λάμπει από ένα εσωτερικό πνευματικό φως.
Όπως είναι ευνόητο η συνείδηση και το πνεύμα στο Σολωμό δεν παρουσιάζονται σα μια ιστορική διαμόρφωση άλλα σαν υπερβατική διάπλαση, έξω τόπου και χρόνου, απριοριστική και μεταφυσική. Είναι η γνωστή ιδεαλιστική αντίληψη μα με την εγελιανή προοδευτική άποψη στο Σολωμό παρουσιάζεται σα μια δύναμη στην ιστορική της πραγμάτωση και στην κοσμική πορεία της. Αυτό κάνει το Σολωμό να βλέπει την παρουσία του πνεύματος «εν δράσει» τόσο στο αγωνιζόμενο Μεσολόγγι, όσο και στην όλη κίνηση της ζωής και στα φαινόμενα του φυσικού κόσμου.
Ο Σολωμός γεννήθηκε μέσα στην επαναστατική κίνηση κι αναθράφηκε με το πνεύμα της ελευθερίας του ανερχομένου αστικού κόσμου. Οι γόνιμες ιδέες που δημιούργησε ο Διαφωτισμός του δέκατου όγδοου αιώνα στη φιλοσοφία και στην επιστήμη, στις πολιτικές και κοινωνικές αντιλήψεις, στις έννοιες της ανθρώπινης ισότητας κι ελευθερίας, παίρνουν με τη Γαλλική Επανάσταση το μεγαλύτερο ξάπλωμα κι επηρεάζουν πλατιά τη ζωή σ’ όλα τα φανερώματά της μέσα στις ευρωπαϊκές χώρες. Από το πνεύμα αυτό επηρεάζεται σημαντικά κι ο γερμανικός ιδεαλισμός, που έδωσε μερικές κύριες έννοιες στην ώριμη ποίηση του Σολωμού.
Η έννοια της ελευθερίας είναι μια από τις κυριότερες έννοιες που απασχολούν την κλασική γερμανική φιλοσοφία, όπως κι όλη τη νεότερη και τη σύγχρονη. Ξέρουμε πως οι φίλοι του Σολωμού του μεταφράζανε κομμάτια από τις αισθητικές και φιλοσοφικές μελέτες του Σίλερ, από τη φιλοσοφία του Καντ, του Φίχτε και του Έγελου. Όλοι αυτοί κατά τον ένα ή τον άλλο τρόπο και σ’ ένα βαθμό επηρεάζονται από τις φιλελεύθερες ιδέες του δέκατου όγδοου αιώνα κι από τη Γαλλική Επανάσταση. Ο Σίλερ, όπως είναι γνωστό, αμέσως από τα πρώτα του έργα δείχνει ένα πνεύμα φλογερά φιλελεύθερο και δημοκρατικό. Το πρώτο δράμα του, «Οι Ληστές», μπορεί να χαρακτηριστεί σαν ένα έργο αναρχοεπαναστατικό, και το τελευταίο, ο Γουλιέλμος Τέλλος, εμπνέεται από άκρο δημοκρατισμό, όπως και τα περισσότερα άλλα έργα του.
Ο Γουλιέλμος Τέλλος ήταν το σύμβολο του επαναστάτη δημοκράτη και σαν τέτοιο η τέχνη το χρησιμοποίησε και πριν κι ύστερα από το Σίλερ, όπως και το θέμα του Σπάρτακου, που σαν επαναστατικό θέμα συγκινούσε τις συνειδήσεις της εποχής. Είναι γνωστό επίσης πως ο Φίχτε κι ο Καντ επηρεάστηκαν από το Ρουσσώ. Ο Φίχτε σ’ ένα από τα πρώτα έργα του υποστηρίζει τη Γαλλική Επανάσταση με νομικά κι ηθικά επιχειρήματα. Κι η ανεκδοτολογία για τον Καντ αναφέρει πως είχε συγκινηθεί τόσο από τη Γαλλική Επανάσταση, ώστε άλλαξε το δρόμο που ακολουθούσε στον περίπατό του από χρόνια, εξηγώντας πως έμελλε στο έξης ν’ αλλάξει η πορεία του Κόσμου. Το ίδιο, είναι γνωστά τα φιλελεύθερα αισθήματα κι οι συμπάθειες του Έγελου προς τη Γαλλική Επανάσταση, όταν ήταν νέος. Η φιλοσοφία, λοιπόν, αύτη φέρνει μέσα της κάποια στοιχεία από την προοδευτική ορμή του αστικού κόσμου της εποχής, μ’ όλο που οι προοδευτικές αυτές τάσεις και τα σπέρματα μιας ηθικής και πνευματικής ακμής δεν πήραν μεγάλη ανάπτυξη μέσα στην κοινωνικά κι οικονομικά καθυστερημένη αστική τάξη της Γερμανίας εκείνης της εποχής και με δειλία παρουσιάστηκαν στους ακαδημαϊκούς κύκλους, χωρίς να ξεπεράσουν τα θεωρητικά πλαίσια της «από καθέδρας» διδασκαλίας.
Ωστόσο η έννοια της ελευθερίας μέσα σ’ αυτές τις φιλοσοφίες, όπως εξαιρούν το Λόγο και το Χρέος, κρύβουν μέσα -τους κοινωνικό πνεύμα και κοινωνικές άξιες, που έχουν πλατιές πολιτικές και κοινωνικές προεκτάσεις. Μα για τις έννοιες αυτές της ελευθερίας και για την επίδρασή τους στη σολωμική σκέψη θα μιλήσουμε παρακάτω.
Ο Σολωμός και στον τόπο του και στην Ιταλία, όπου τον έστειλαν οι κηδεμόνες του να σπουδάσει, ζει και μεγαλώνει μέσα σε μια ταραγμένη κι επαναστατική ατμόσφαιρα. Ο δημοκρατισμός κι ο φιλελευθερισμός μέσα στους κυριότερους εκπροσώπους της ιταλικής διανόησης καθώς και στη νεολαία εκείνης της εποχής κι η εθνεγερτική κίνηση που συντάραζε τον ιταλικό λαό συντέλεσαν πολύ στη διαμόρφωση του σολωμικού φιλελευθερισμού, όπως και των άλλων δυο Ζακυνθινών ποιητών, του Κάλβου και του Φώσκολου. Όταν γύρισε στον τόπο του, ήταν πια διαποτισμένος από τις ιδέες της προοδευτικής πρωτοπορίας της εποχής κι από το πνεύμα της ελευθερίας, που θέρμαινε τους κορυφαίους πνευματικούς εκπροσώπους του αστικού κόσμου.
Παρακινημένος απ’ αυτό το πνεύμα της ελευθερίας έδειχνε ενδιαφέρω για τ’ απελευθερωτικά κινήματα, που παρουσιάζονταν τότε σε πολλές χώρες, μα φυσικά ενδιαφερόταν περισσότερο για το ξελεφτέρωμα του δικού του λαού, καθώς και για την ανεξαρτησία της Ιταλίας. Βοηθούσε μ’ ενθουσιασμό τους Ιταλούς πρόσφυγες και χρηματοδοτούσε τις οργανώσεις, που προστάτευαν τους πρόσφυγες από την ηπειρωτική Ελλάδα. Λάβαινε μέρος στις πρωτοβουλίες και στα διαβήματα για το ξελεφτέρωμα της Επτανήσου από τους Άγγλους. Έγινε μέλος της Φιλικής Εταιρείας και συνεργάστηκε στενά με την οργάνωσή της στη Ζάκυνθο. Συνεδρίαζε με τα μέλη της για τις υποθέσεις της Εθνικής Επανάστασης στο σπίτι του η στα σπίτια των άλλων Φιλικών, παρακολουθούσε με πάθος τις περιπέτειες του απελευθερωτικού αγώνα κα πρόσφερνε κάθε υλική κι ηθική βοήθεια.
Ο Σολωμός ξεχωρίζει από τη φεουδαρχική ευγένεια της πατρίδας του, που στο μεγαλύτερο μέρος της είναι αδιάφορη η κι εχθρική στην απελευθερωτική κίνηση του ελληνικού λαού. Αντίθετα, η Επανάσταση γέμισε την πνευματική ζωή του και του έδωσε όλες τις μεγάλες ιδέες του. Η Επανάσταση απασχολεί το μεγαλύτερο και σπουδαιότερο μέρος της ποίησής του. Η έννοια της ελευθερίας γίνεται το κέντρο της σκέψης του σ’ όλη του τη ζωή κι αποτελεί την κύρια ιδέα στη μεγάλη του ποίηση. Γενικά η ιδεολογία του έφτασε στα άκρα εκείνα όρια, που μπορούσαν να επιτρέψουν η καταγωγή, η κοινωνική θέση, η εποχή, ο τόπος κι οι άλλες συνθήκες της ζωής του· μα με τις ευρωπαϊκές επιδράσεις του στέκεται πνευματικά πολύ πέρα από τον καθυστερημένο ελληνικό κόσμο της εποχής του.
Ο Ύμνος της Ελευθερίας, το ποίημα στο θάνατο του λόρδου Μπάιρον, το ποίημα στην καταστροφή των Ψαρών, το ποίημα στο Μάρκο Μπότσαρη, συνδέονται άμεσα με την Επανάσταση. Η δραματική και ρομαντική ποίηση του Λάμπρου σχετίζεται κι αυτή με την Επανάσταση και το θέμα της μπορεί να θεωρηθεί σαν ένα επεισόδιο από τις καταστροφικές ανωμαλίες, που έφερε στην ιδιωτική ζωή η επαναστατική αναστάτωση. Πολλά αποσπάσματα από άγνωστα ποιήματα, που σχεδίαζε να γράψει κι έμειναν ατέλειωτα, φαίνεται πως έχουν θέμα τους την επανάσταση και την ελευθερία. Ο Κρητικός, ένα από τα τελειότερα και μουσικότερα δημιουργήματα του Σολωμού, εμπνέεται κι αυτός από τους εθνικούς αγώνες της ελευθερίας. Το κορύφωμα αυτής της ποίησης, που εμπνέεται από την Επανάσταση κι όπου η έννοια της ελευθερίας παίρνει τη μεγαλύτερη ανάπτυξη, είναι «Οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι». Αν και σώθηκαν μόνο σ’ αποσπάσματα, είναι το πιο μεγαλόπνοο στη σύλληψή του και με τα υψηλότερα νοήματα δημιούργημα μέσα στην ελληνική ποίηση. Μα κι η Ελληνίδα Μητέρα και το Ελληνικό Καράβι εμπνέονται από το περήφανο πνεύμα της ελευθερίας κ είναι γεμάτα ανθρώπινη αξιοπρέπεια κι αγωνιστικό πάθος. Από τα σπουδαιότερα ποιήματα του Σολωμού είναι κι ο Πορφύρας, που δε συνδέεται με την Επανάσταση, μα εκφράζει κι αυτός καταστάσεις που σχετίζονται με την έννοια της Ελευθερίας. Αντίθετα, η Γυναίκα της Ζάκυνθος, ένα έργο σκοτεινό κι από τα κορυφαία δημιουργήματα του Σολωμού, ολότελα ξεχωριστό κι ιδιότυπο μέσα σ’ όλη την ποίησή του, σχετίζεται άμεσα με την Επανάσταση και με τις κεντρικές έννοιες, που εμπνέουν τους Ελεύθερους Πολιορκημένους. Είναι η αντίθεση τους, το άσπρο και το μαύρο. Οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι είναι η θετική όψη της ιδέας κι η Γυναίκα της Ζάκυνθος η αρνητική. Μ’ όλο που τη Γυναίκα της Ζάκυνθος φαίνεται πως την τελείωσε πριν ακόμα μετοικήσει στην Κέρκυρα, το έργο δείχνει πως ο ποιητής έπιασε ταυτόχρονα και τη θέση και την αντίθεση από την κεντρική ιδέα των Ελεύθερων Πολιορκημένων, που τους επεξεργάζεται από τότε πολλά χρόνια στη σειρά σε μια πολύπλοκη σύνθεση.
Η Γυναίκα της Ζάκυνθος είναι η άρνηση του ηθικού κόσμου, η ηθική αποσύνθεση κι η τιμωρία. Οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι είναι ο ηθικός κόσμος που νικάει τις δοκιμασίες και θριαμβεύει η ελευθερία, είναι η αγωνιζόμενη αρετή, που φτάνει στο ηθικό και πνευματικό της κορύφωμα από μίαν άποψη κι αν τηρήσουν με τις αναλογίες, οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι έχουν στην ελληνική ποίηση τη θέση που έχει στην ιταλική ο Παράδεισος του Ντάντε, χωρίς βέβαια να υπάρχει καμμιά ομοιότητα μεταξύ τους. Η Γυναίκα της Ζάκυνθος πάλι έχει αντιστοιχία με την Κόλαση του Ντάντε, γεμάτη όπως είναι από εφιαλτικά οράματα και με τη σατανική παρουσία. Μα σ’ αύτη την Κόλαση και τον Παράδεισο του Σολωμού η δραματική ενέργεια κι η ηθική τελείωση, όπως κι ο κολασμός, συντελούνται απάνω στη γη και μέσα στην πραγματική ζωή.
Μπορούν να γίνουν κάποιοι συσχετισμοί κι υπάρχουν κάποιες, αναλογίες ανάμεσα στο Ντάντε και το Σολωμό. Ο Σολωμός είχε πολυδιαβασμένο το Ντάντε κι εδώ κι εκεί μέσα στην ποίησή του νοιώθει κανείς απόμακρες πνοές, που έρχονται από την ποίηση του μεγάλου Ιταλού. Και στων δυο το έργο καθρεφτίζεται έντονα η εθνική ζωή της εποχής τους. Κι οι δυο χρησιμοποίησαν στην ποίησή τους τη γλώσσα του λαού, που την ανάδειξαν σαν ένα όργανο ικανό να εκφράσει τα υψηλότερα και λεπτότερα συναισθήματα. Κι οι δυο τους εγκαινιάζουν στην έντεχνη ποίηση της χώρας τους την περίοδο της ανώτερης ποιητικής καλλιέργειας. Ο Ντάντε έγραψε τη μελέτη «De vulgari eloquio», όπου καταπιάνεται ν’ αποδείξει πως η κοινή γλώσσα του λαού είχε πλούτο κι εκφραστική δύναμη και μπορούσε ν’ αντικαταστήσει τη νεκρή λατινική, που ήταν ωστόσο η επίσημη γλώσσα της πνευματικής και δημόσιας ζωής. Το ίδιο κι ο Σολωμός, έγραψε το Διάλογο για να υποστηρίξει τη γλώσσα του λαού, σαν το μόνο εθνικό εκφραστικό όργανο, που μπορεί να βοηθήσει στην πνευματική κι εκπολιτιστική ανάπτυξή του. Από την άποψη αύτη ο Σολωμός θεωρεί τη λαϊκή γλώσσα σαν όργανο ελευθερίας για το λαό, τόσο απαραίτητο και ζωτικό όσο κι η πολιτική ελευθερία. « Ελευθερία και γλώσσα», έλεγε, κι ήταν στην συνείδησή του τα δυο αυτά ενωμένα σαν τα δυο βάθρα της εθνικής ζωής. Τη γλώσσα σαν εθνική άξια την έβαζε πλάι στην ελευθερία και στην πατρίδα.
Θα καταπιαστούμε εδώ να καθορίσουμε, λεπτομερέστερα την έννοια της ελευθερίας και τις παραλλαγές που παρουσιάζει στα διάφορα ποιήματα του Σολωμού. Γενικά μπορούμε να πούμε από την αρχή, πως η έννοια αύτη δεν είναι στερητική, η ελευθερία δηλαδή στο Σολωμό δεν κερδίζεται με τη στέρηση και με την απάρνηση της ζωής. Δεν είναι η ελευθερία των στωικών, που κερδίζεται με την απαλλαγή οπτό τα πάθη η με την εγκαρτέρηση. Το ίδιο, κάθε εγκατάλειψη κι υποταγή στη μοίρα είναι έξω από τις Ιδέες του Σολωμού. Ούτε είναι μια υποκειμενική και φανταστική εσωτερική ελευθερία, όπως του Επίκτητου, λόγου χάρη, που ήταν δούλος όλη του σχεδόν τη ζωή και τον πουλούσαν και τον αγοράζαν σα να ήταν πράγμα κι όμως αυτός θεωρούσε τον εαυτό του τον πιο ελεύθερο άνθρωπο του κόσμου.
Η ελευθερία στο Σολωμό είναι ενεργητική κι αγωνιστική δύναμη και ζητάει να πραγματοποιηθεί στον αντικειμενικό κόσμο. Σ’ όλο το έργο του Σολωμού η ελευθερία συνδέεται με τις εξωτερικές συνθήκες και κρίνεται τόσο στον εσωτερικό κόσμο, όσο και στην εξωτερική πραγματικότητα. Παρουσιάζεται πάντα σαν απαίτηση κι αξίωση ζωής. Δεν είναι η ασκητική ελευθερία, που κερδίζεται με την παραίτηση από τ’ αγαθά της ζωής η με το ξαναγύρισμα στη φυσική γυμνότητα των κυνικών. Είναι ένα μαχητικό πνεύμα, που αγωνίζεται ν’ αποκτήσει τον απαλλοτριωμένο άνθρωπο στα δικαιώματά του. Οι άνθρωποι του Σολωμού, σ’ αυτόν τον αγώνα για την αποκατάσταση της ακεραιότητας και της αξιοπρέπειας τους, φτάνουν ως το θάνατο. Η κραυγή «ελευθερία ή θάνατος» ήταν ένα από τα μεγάλα συνθήματα της Εθνικής Επανάστασης κι ακούγεται σ’ όλα τα ξεσηκώματα του ελληνικού λαού κατά των κατακτητών και των τυράννων. Το πάθος αυτό της ελευθερίας είναι πάθος ζωής. Ακόμα πρέπει να σημειωθεί και τούτο, πως στους Ελεύθερους Πολιορκημένους η ελευθερία παρουσιάζεται σα συλλογικό αίτημα και κοινή ανθρώπινη υπόθεση, συνδεμένη με τη μαχόμενη κοινότητα και με το έθνος· κρίνεται και χάνεται η κερδίζεται μέσα στο σύνολο κι όχι στο ξεμοναχιασμένο άτομο· δεν τίθεται σαν πρόβλημα ατομικό με τη διαδικασία που παρουσιάζεται στην Ιδεαλιστική φιλοσοφία. Δεν είναι η αφηρημένη και πλασματική ελευθερία του υποκειμενικού Ιδεαλισμού με τον ατομικό χαρακτήρα της. Ο Ιδεαλιστής Σολωμός, βλέποντας την έννοια της ελευθερίας σαν κατάκτηση συλλογική κι όχι ατομική, ξεχωρίζει από τους περισσότερους Ιδεαλιστές και τοποθετεί την ελευθερία μέσα στα φυσικά πλαίσια της ιστορικής και κοινωνικής πραγματικότητας, δεν την απομονώνει από τις κοινές ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες του συνόλου. Είναι αξιοσημείωτο πως στους Ελεύθερους Πολιορκημένους, στη μεγαλόπρεπη αυτή επικολυρική σύλληψη, δεν ξεχωρίζει κανένα άτομο ήρωας· ο ήρωας είναι η μαχόμενη κοινότητα, όπου κανένας δεν πέφτει κάτω από τον άλλο μέσα στον θανάσιμο αγώνα της ελευθερίας. Οι γυναίκες είναι Ισότιμες με τους άντρες, αν και παρουσιάζονται με τα χαρακτηριστικά που αρμόζουν στο φύλο τους. Ο Σολωμός είναι πραγματολόγος από φυσικού του, δεν ξεμακραίνει από την πραγματικότητά τόσο, ώστε να πέσει στην αφαίρεση. Νοιώθει πως ένα άτομο δεν μπορεί νάναι ελεύθερο πραγματικά, όταν το κοινωνικό σώμα όπου ανήκει είναι βουλωμένο.
Στο πρώτο μεγάλο και σοβαρό ποίημα που έγραψε ο Σολωμός, στον Ύμνο της Ελευθερίας, η έννοια της ελευθερίας παρουσιάζεται απλή. Μόνο στην τελευταία ποίηση της ωριμότητάς του και ιδιαίτερα στους Ελεύθερους Πολιορκημένους, η έννοια αύτη γίνεται πολυσήμαντη και παίρνει τα μεταφυσικά γνωρίσματα της εγελιανής Ιδέας.
Ο Ύμνος της Ελευθερίας δίνει την έννοια της ελευθερίας στα ιστορικά φυσικά της γνωρίσματα. Μάλιστα, όπως το παρατήρησε ο Καλοσγούρος, δεν περιέχεται μέσα στην έννοια αυτή της ελευθερίας η γενικότερη ανθρώπινη ελευθερία. Είναι περιορισμένη στον τόπο και στο χρόνο. Είναι μόνο η ελληνική ελευθερία, που πολεμάει να ξεσκλαβώσει το ελληνικό έθνος. Σαν εθνική ελευθερία τη χαιρετάει ο Σολωμός αμέσως από την αρχή.
Απ’ τα κόκκαλα βγαλμένη των Ελλήνων τα ιερά και σαν πρώτα αντρειωμένη χαίρε, ω χαίρε, Ελευθερία…
Είναι η αρχαία προγονική δύναμη, βγαλμένη από τους τάφους των Ελλήνων, που πολεμάει εδώ σ’ αύτη την Επανάσταση. Η έννοια αυτή της ελευθερίας είναι ένα νοητικό σύμβολο θεοποιημένο.
Σε γνωρίζω από την κόψη του σπαθιού την τρομερή, σε γνωρίζω από την όψη που με βία μετράει τη γη…
Η Ελευθερία αύτη είναι ένοπλο, πολεμικό κι ορμητικό πνεύμα. Ακόμα είναι μια φλογερή θεότητα, που την κυκλώνει υπεργήινο φως.
Α! Το φως που σε στολίζει,
σαν ηλίου φεγγοβολεί,
και μακρόθεν σπινθηρίζει,
δεν είναι, όχι, από τη γη.
Λάμψιν έχει όλη φλογώδη,
χείλος, μέτωπο, οφθαλμός
φως το χέρι, φως το πόδι
κι όλα γύρω σου είναι φως.
Όπως βλέπουμε εδώ, μ’ αυτό το στίχο: «Δεν είναι, όχι, από τη γη», ο Σολωμός και πριν ακόμα επηρεαστεί από τη γερμανική φιλοσοφία πάει να γενικέψει την έννοια της ελευθερίας, μα σ’ αύτη την αποθέωση της δεν παρουσιάζει ακόμα τον χαρακτήρα της μεταφυσικής μορφής που θα πάρει αργότερα. Εδώ είν’ ακόμα σχήμα αρκετά εξωτερικό.
Μ’ όλη τη λυρική και ρητορική έξαρση, θαυμάζει κανείς στο ποίημα το πραγματολόγο πνεύμα του Σολωμού, τη ρεαλιστική τάση του, που αναφέρεται αδιάκοπα στα ιστορικά περιστατικά, προσηλωμένος στενά στην πραγματικότητα. Μνημονεύει ορισμένα ιστορικά κατορθώματα της Επανάστασης, κάνει κρίσεις για τη στάση που κρατούν οι Μεγάλες Δυνάμεις στην ελληνική υπόθεση, συμβουλεύει ομόνοια στους μαχόμενους για να μη χαθεί ο αγώνας. Αύτη η συνάφεια με τα πράγματα δεν αφήνει ποτέ το Σολωμό. Αναφέρεται με τόσες λεπτομέρειες στις πραγματικές καταστάσεις που δημιούργησε η Επανάσταση, ώστε σε μερικά μέρη προς το τέλος του Ύμνου, όπως και σε πολλά κομμάτια από το ποίημα στο θάνατο του λόρδου Μπάιρον, πέφτει στην πεζολογία.
Μα ο Σολωμός μπροστά στην ανάγκη να βοηθήσει με τα ποιήματά του τον απελευθερωτικό αγώνα και να συνεννοηθεί με το λαό, παράβλεπε την πεζολογία. Ποιήματα τέτοιας άμεσης συνεννόησης με το λαό είναι ο Ύμνος στην Ελευθερία και τα μεγάλο ποίημα που αφιερώνει στο θάνατο του Μπάιρον. Την άμεση αύτη συνεννόηση εκτιμούσε ο Σολωμός και στα ποιήματα του Ρήγα, που το πατριωτικά κι επαναστατικό πνεύμα τους εξύψωνε το φρόνημα του λαού. Την ποίηση του Ρήγα την τιμούσε ξεχωριστά για το εξεγερτικό πάθος της. Γι’ αυτό στον Ύμνο της Ελευθερίας τον αναφέρει ονομαστικά, σαν τον μεγάλο προδρομικά κράχτη της Ελευθερίας, που η φωνή του αποκρίνεται στη φωνή της: «και του Ρήγα σου αποκριθεί πολεμόκραχτη η φωνή» λέει ένας στίχος του Ύμνου. Ο Σολωμός, όπως το απόδειξε αργότερα, είχε υψηλή αντίληψη της τέχνης κι εξαιρετική αισθητική καλλιέργεια. Όμως αμέσως από την αρχή της Επανάστασης έβαλε σα χρέος της τέχνης του να εξυπηρετήσει το λαό και την υπόθεση της ελευθερίας. Την τέχνη τη βλέπει σαν απελευθερωτική δύναμη, ακόμα τη βλέπει σαν εντολοδόχο της Πατρίδας στο Γ’ σχεδίασμα των Ελευθέρων Πολιορκημένων, όπου του εμφανίζεται το θείο όραμα της Πατρίδας, ο ποιητής παρακαλεί ν’ ακούσει τις εντολές της για να τις μεταδώσει στον ελληνικό κόσμο. Την τέχνη τη βλέπει στην υπηρεσία της ζωής κι όχι σαν αυτοσκοπό. Το κατοπινό δόγμα «η τέχνη για την τέχνη», που πρώτος στη Γαλλία το κήρυξε ο Γκωτιέ, δείχνει τη διάσταση των τεχνιτών με το κοινωνικό τους περίγυρο, που δεν το θεωρούν άξιο να υψωθεί έως την πνευματική επικοινωνία με την τέχνη. Στα χρόνια της αστικής άνοδού το φιλελεύθερο και δημοκρατικό πνεύμα παρουσιάζεται με την ίδια ορμή, τόσο στην πολιτική ζωή, όσο και στη διανόηση και στην τέχνη. Εκείνους τους καιρούς ο αστικός σαμανισμός βρίσκεται στη μεγάλη του άνθιση. Και της ποίησης του Κάλβου, όπως και του Σολωμού, τα κύρια χαρακτηριστικά είναι ο επαναστατικός πατριωτισμός. Ο πολιτικός χαρακτήρας αυτής της ποίησης είναι φανερός κι έντονος, όπως ήταν φανερός κι έντονος σ’ όλη την προοδευτική διανόηση και τέχνη της εποχής.
Στις αρχές του δέκατου ένατου αιώνα, ώσπου η αστική τάξη να στεριώσει την κυριαρχία της και να παραμερίσει οριστικά τον φεουδαρχισμό, η ποίηση για πολύν καιρό επηρεαζόταν ακόμα από την επαναστατική και πατριωτική ρητορεία. Πριν από την Ελληνική Επανάσταση τα θούρια του Ρήγα συνόδευαν κι έθρεψαν την εθνεγερτική κίνηση στην Ελλάδα. Σε καιρούς επαναστατικούς η τέχνη γίνεται παιδαγωγός των λαών τέτοια ήταν η ποίηση του Ρήγα, τέτοια ήταν κι η ποίηση του Κάλβου, βέβαια σε πολύ ανώτερη ποιότητα. Τέτοια είναι σ’ ανώτερη ποιότητα κι η ποίηση του Σολωμού όσο βαστάει η Επανάσταση. Μα κι αργότερα δεν παύει νάναι πατριωτική, με την υψηλότερη σημασία της λέξης, και ταγμένη ενσυνείδητα να υπηρετήσει το έθνος. Πως εννοούσε το έθνος και ποιες υπηρεσίες ήθελε να του προσφέρει φανερώνεται κι από το πυρετικό πάθος που παρακολουθούσε τα ξεσηκώματα των λαών στην Ευρώπη το 1848 κι ιδιαίτερα την επαναστατική κίνηση του ιταλικού λαού, όπως το μαρτυρεί ο ίδιος ο Πολυλάς, που δεν συνήθιζε ν’ αναφέρει τέτοιες λεπτομέρειες. Ο Σολωμός δεν έπαψε ποτέ νάναι ένα πνεύμα φιλελεύθερο και να ευνοεί τις ελευθερίες των λαών. Το δεύτερο γράμμα του στον Τερτσέτη δείχνει τον πόνο και την αγανάκτησή του για τον ξεπεσμό της πολιτικής ζωής στην Ελλάδα και την κατάντια του ελληνικού λαού.
Στους Ελεύθερους Πολιορκημένους η έννοια της ελευθερίας παρουσιάζεται σα σύγκρουση του ηθικού κόσμου με την αναγκαιότητα, όπου νικάει το Χρέος κι ο Λόγος και βεβαιώνεται μέσα στον άνθρωπο η Ελευθερία. Ο Λόγος είναι κι η μεγάλη θεότητα της Γαλλικής Επανάστασης και το μεγαλύτερο επιχείρημα του αστικού κόσμου για τη δημοκρατική οργάνωση της κοινωνικής ζωής. Στην αρχή, όπως είναι γνωστό, σκοπός του ποιητή ήταν να γράψει ένα ποίημα με τον τίτλο «Το χρέος». Η αντίληψη αυτή για την ελευθερία, που συνδέεται με το Χρέος και με τη νίκη του ηθικού κόσμου απάνω στην αναγκαιότητα, εμπνέεται από τις ιδέες του Σίλερ, όπως αναπτύσσονται στις αισθητικές θεωρίες του και στα φιλοσοφικά του δοκίμια. Ο Σολωμός στην εφαρμογή αυτών των θεωριών στους Ελεύθερους Πολιορκημένους πετυχαίνει όσο ίσως δεν πετυχαίνει κι ο ίδιος ο Σίλερ, όχι μόνο στα έργα της νεότητας, άλλα και στα έργα της ωριμότητάς του. Ο Σολωμός εδώ δεν είναι καθόλου ρητορικός, είναι μάλιστα αντιρητορικός, είναι περισσότερο φυσικός και πιο συγκεκριμένος, η παράσταση της ζωής είναι άμεση και ζωηρή και μεταμορφώνει τέλεια τις ιδέες σε φυσικές μορφές, τόσο στη ζωντάνια των λεπτομερειών, όσο και στην αδρότητα του συνόλου. Με μεγάλη επιτυχία κάνει την αναγωγή των ιδεών στη ζωντανή πραγματικότητα και μεταβάλλει «τη μεταφυσική σε φυσική», όπως λέει ο ίδιος. Κι ακόμα, στους Ελεύθερους Πολιορκημένους η έννοια της Ελευθερίας έχει μεγαλύτερη προέκταση παρά στο Σίλερ. Η έννοια της Ελευθερίας εδώ ενώνεται με την έννοια της εγελιανής Ιδέας, με το πνεύμα και την κοσμική πορεία του, είναι μία δύναμη που βεβαιώνεται και προχωρεί μέσα στον αντικειμενικό κόσμο.
Ο ίδιος ο Έγελος είχε παρατηρήσει πως ο Σίλερ στη φιλοσοφία του για την τέχνη ξεφεύγει από τον Καντ κι από τον υποκειμενικό ιδεαλισμό, απ’ όπου ξεκινάει η σκέψη του και πλησιάζει περισσότερο προς τον αντικειμενικό ιδεαλισμό. Ο Σολωμός, επηρεασμένος από το Σίλερ και τον Έγελο, μεταβάλλει αδιάκοπα και με μεγάλη επιτυχία την υποκειμενική ιδέα σ’ αντικειμενική παράσταση. Βλέπει πάντα ενωμένες τις πνευματικές ουσίες με τις φυσικές μορφές και δένει το νοητό με το αισθητό. Μέσα στους στοχασμούς του, που προλογίζουν τους Ελεύθερους Πολιορκημένους, εκφράζει για την τέχνη αντιλήψεις που δίνουν μια συνοπτική εικόνα της εγελιανής φιλοσοφίας. «Εφάρμοσε, γράφει, εις την πνευματική μορφή την ιστορία του φυτού, το όποιο αρχινάει από το σπόρο και γυρίζει εις αυτόν, αφού περιέλθει ως βαθμούς ξετυλιγμού όλες τις φυτικές μορφές, δηλαδή τη ρίζα, τον κορμό, τα φύλλα, τ’ άνθη και τους καρπούς…» και παρακάτω προσθέτει: «Το ποίημα, πρέπει να είναι μία μεστή και ωραία δημοκρατία ιδεών, οι όποιες να παρασταίνουν ουσιαστικά τον εις τες αίσθησες αόρατο Μονάρχη». Σ’ αυτόν τον αόρατο Μονάρχη καθώς και στην κυκλική πορεία του φυτού ξαναγνωρίζει κανείς ενσαρκωμένη την εγελιανή Ιδέα και την πορεία της. Οι στοχασμοί αυτοί είναι σχήματα της εγελιανής σκέψης, κι εκφράζουν συγχρόνως την αισθητική αντίληψη πως το έργο τέχνης πρέπει νάναι ένας ολοκληρωμένος οργανισμός.
Μπροστά στην αγωνιζόμενη Ελευθερία ο ποιητής κλιμακώνει τις εναντιότητες και τις δοκιμασίες με φυσικό κι άνετα τρόπο, χωρίς τίποτε το βιασμένο, με τον αδιάκοπο μετασχηματισμό των εννοιών σε εικόνες ζωής. Στη δοκιμασία αυτή της Ελευθερίας ακολουθεί τη μέθοδο του Σίλερ, και τη διατυπώνει με την ακόλουθη σκέψη: «Μακρά πρέπει να είναι η φριχτή αγωνία μέσα στη δυστυχία και στους πόνους, όπως εκείθε φανερωθεί απείραχτη κι άγια η διανοητική κι ηθική Παράδεισο», η νίκη, δηλαδή, η τελείωση του ηθικού και πνευματικού κόσμου. Και παρακάτω εξηγεί πως πρέπει να φανερώνονται μέσα στις δοκιμασίες οι αντιδράσεις των πολιορκουμένων. «Όλοι οι ανθρώπινοι δεσμοί, πατρός, αδελφού, γυναικός, ριζωμένοι στη γη και μαζί μ’ αυτούς ο ενθουσιασμός της δόξας. Τους αρπάζεται η γη κι έτσι αναγκάζονται να ξεσκεπάσουν την αγιοσύνη της ψυχής τους· από την αρχή ως το τέλος περνάνε από πόνο σε πόνο ως τον άκρο πόνο». Σύμφωνα με τη θεωρία του Σίλερ, η ελευθερία σε τόσο υψηλότερο βάθρο θα σταθεί, όσο μεγαλύτερες θάναι οι δυσκολίες που κατανικάει κι εκείνη η νίκη κρίνεται η ανώτερη, όπου η ανθρώπινη φύση λειτουργεί με όλες της τις ικανότητες, σ’ ένα ακέραιο σύνολο, τόσο φυσικά όσο και ηθικά. Η σολωμική ελευθερία βγαίνει μέσα από την σύγκρουση όλων των παθών, όχι από τον ακρωτηριασμό και την κατάργησή τους, που συμφωνάει με το ασκητικό ιδανικό. Είναι μια κατάκτηση απ’ όλες μαζί τις ανθρώπινες δυνάμεις που υπακούνε σε μια ανώτατη ηθική και πνευματική αρχή. Όσο σφοδρότερη είναι αύτη η σύγκρουση ανάμεσα στα αντίθετα, όσο πιο βίαιό το πάθος κι ο αγώνας, τόσο κι η ηθική νίκη είναι μεγαλύτερη.
Τους πολιορκημένους τους πολεμούν ένας δυνατός κι επίμονος εχθρός κι η τεχνική και τα πολεμικά μέσα των ξένων που χρησιμοποιεί «Αραπιάς άτι, Γάλλου νους, σπαθί Τουρκιάς, τόπι Άγγλου, — πέλαγο μέγα, αλλοίμονο, βαρεί το καλυβάκι» λέει σ’ ένα στίχο του. Τους πολεμούν οι στερήσεις κι η πείνα, ο καθημερινός χαμός αγαπημένων προσώπων κι ακόμα η άνοιξη με τις ομορφιές και τ’ αρώματά της. «Ως και το αεράκι μας πολεμάει» λέει μια γυναίκα. Τους πολεμούν η αγάπη της ζωής και τα ίδια τα όνειρά τους. Η γοητεία του γύρω κόσμου εκφράζεται με μεγάλο πλούτο από εικόνες. Τους πολεμούν κι οι ελπίδες τους που δεν πραγματοποιούνται. Εκεί που περιμένουν να φανεί από τη θάλασσα ο ελληνικός στόλος, παρουσιάζεται ο εχθρικός. Μα το αγωνιστικό πνεύμα δεν τους αφήνει ποτέ «εδώ ναι χρεία να κατεβώ, να σφίξω το σπαθί μου, πριν όλοι χάσουν τη ζωή κι εγώ όλη την πνοή μου» σκέπτεται ο εξαντλημένος αγωνιστής. Τότε αποφασίζουν την έξοδο, να σπάσουν το σιδερένιο κύκλο η να πεθάνουν. Οι γυναίκες καίνε και καταστρέφουν τ’ αγαπητά πράγματα του σπιτιού. Κι αυτός ο χωρισμός από τα πράγματα είναι κι αυτός μια δοκιμασία. Όσο κόβονται οι γέφυρες με τη ζωή τόσο μεγαλώνει μέσα τους η πνευματική έξαρση. «Μέσα τους λένε λόγια για την αιωνιότητα που μόλις τα χωράει» σημειώνει ο ποιητής. Η μεγάλη κρίσιμη ώρα πλησιάζει «εκείθε με τους αδερφούς κι εδώθε με το χάρο». Ο θάνατος είναι κοντά τους. Οι ήρωες είναι μαζεμένοι κάτω από τη σημαία και τους τριγυρίζουν αόρατες δυνάμεις.
«Αλλ’ ήλιος, άλλ’ αόρατος αιθέρας κοσμοφόρος ο στύλος φανερώνεται με κάτου μαζεμένα τα παλληκάρια τα καλά, μ’ απάνου τη σημαία.»
Αφού δοκίμασαν όλους τους πόνους, με την απόφαση του θανάτου ξεπερνούν και την τελευταία δοκιμασία κι αναδείχνονται μάρτυρες. Μένουν οι μάρτυρες, λέει ο ποιητής, με τα μάτια προσηλωμένα στην ανατολή, περιμένουν να φέξει για νάβγουνε στο γιουρούσι, να κάμουν την έφοδο της εξόδου, κι η φοβερή αυγή πλησιάζει.
Μνήσθητι, Κύριε – είναι κοντά. Μνήσθητι, Κύριε, εφάνη. Ξέρουμε ποιο ήταν το αποτέλεσμα αυτής της εξόδου. Από τις εφτά χιλιάδες άμαχους που ήταν μέσα στο Μεσολόγγι, γυναίκες, παιδιά και πολύ αδύνατοι γέροι, δεν σώθηκαν παρά μόνο τριακόσοι. Όλοι οι άλλοι σκοτώθηκαν απάνω στην έξοδο η τινάχτηκαν στον αέρα με τη μπαρουταποθήκη του παπά Καμάλη. Από τους 3.600 πολεμιστές σώθηκαν μόνο οι 200. Δηλαδή γλύτωσε μόνο το ένα δέκατο από το σύνολο των πολιορκημένων.
Έτσι στο Μεσολόγγι, στο μικρό τούτο «αλωνάκι» του Σολωμού, η μέσα σ’ αυτό «το φτωχό καλύβι» όπως το λέει αλλού, εκκρίθηκαν όλες οι ανθρώπινες αξίες, τα μεγαλύτερα συμφέροντα της Ελλάδας, για την υλική θέση και τα μεγαλύτερα συμφέροντα της ανθρωπότητας, για την ηθική. Μ’ αυτόν τον τρόπο «η υπόθεση δένεται με το παγκόσμιο σύστημα» όπως λέει ο ποιητής. Ο Σολωμός στάθηκε άξιος ν’ αναδείξει την τεράστια αύτη θυσία του αγωνιζόμενου λαού και να της δώσει την μεγαλύτερη καθολικότητα, υψώνοντας την σε παγκόσμιο σύμβολο. Το Μεσολόγγι είναι σύμβολο της ανθρώπινης ελευθερίας και για την Ελλάδα κέντρο πνευματικό αιώνιας ηθικής ακτινοβολίας, που η ενέργειά του θα συνεχίζεται πάντα και στους μελλούμενους καιρούς.
Όπως ο Σίλερ, ο Σολωμός βλέπει την τέχνη σαν ηθοπλαστική δύναμη με τους Ελεύθερους Πολιορκημένους δεν είχε μόνο σκοπό να ενσαρκώσει μια υψηλή ιδέα σε μια υψηλή μορφή τέχνης, παρά να υψώσει το έργο του μπροστά στο λαό του σαν πράξη ελευθερίας και κανόνα ζωής.
Σ αυτό το ξετύλιγμα, που ακολουθεί η έννοια της ελευθερίας μέσα στους Ελεύθερους Πολιορκημένους, υπάρχουν διαλεκτικά στοιχεία παρουσιάζεται μια διαλεκτική διαδικασία τόσο στη σχέση του Άνθρωπου με τον εξωτερικό κόσμο, όσο και στην εσωτερική του ζωή, ανάμεσα στην εντολή που θέτει το Χρέος και στα φυσικά ανθρώπινα πάθη. Η διαλεκτική αύτη πάλη ανάμεσα στην ελευθερία και την ανάγκη, όπως παρουσιάζεται στους Ελεύθερους Πολιορκημένους, δείχνει τον άνθρωπο ν’ αγωνίζεται μέσα στα όρια του δυνατού, όπου η ανθρώπινη θέληση μπορεί να δράσει αποτελεσματικά στις συνθήκες της Ιστορικής πραγματικότητας· δεν είναι μια θέση αυθαίρετη, ουτοπική κι αφηρημένη. Το παράδειγμα του αγώνα, που χρησιμοποιεί εδώ ο Σολωμός για να εκφράσει την πορεία της ελευθερίας μέσα στην ιστορία, δε βρίσκεται σ’ αξεπέραστη αντίθεση με τις ιστορικές και φυσικές νομοτέλειες κι η δημιουργική ενέργειά του Άνθρωπου μπορεί σ’ αυτές τις περιπτώσεις να μεταβάλλει την ανάγκη σ’ ελευθερία.
Η πολιορκία και το πέσιμο του Μεσολογγίου είναι ένα ιστορικό δράμα. Στους Ελεύθερους Πολιορκημένους αυτό το δράμα μετατοπίζεται από την ιστορία στην ηθική ζωή και παίζεται τόσο στον εξωτερικό χώρο, όσο και στην ψυχή. Το ιστορικό δράμα μεταβάλλεται σε πνευματική πράξη, σ’ ένα είδος θεοδικίας, όπου κρίνεται η ανθρώπινη ελευθερία. Ο χειρισμός αυτός σ’ ένα Ιστορικό θέμα κι η μετατόπιση στο βάρος του από τη·· φυσική στην πνευματική θέση, είναι η πρωτοτυπία κι η δύναμη του έργου. Η σύγκρουση ανάμεσα στις φυσικές κι ηθικές δυνάμεις κι η διπλή σκηνοθεσία, η εσωτερική κι εξωτερική, που μέσα τους εξελίσσεται αύτη η σύγκρουση, γεμίζει το έργο από έναν πνευματικό πυρετό και του δίνει το εσωτερικό αυτό φέγγος, που είναι ο ιδιαίτερος χαρακτήρας του.
Στο ποίημα του Πόρφυρα ο αγωνιζόμενος βρίσκεται μόνος μπροστά σε μια ακαταδάμαστη φυσική δύναμη και σ’ άμεσο κίνδυνο θανάτου. Το ποίημα εμπνέεται από ένα πραγματικό περιστατικό. Ένας νέος Άγγλος, όπως κολυμπάει, βλέπει μπροστά του να βγαίνει από τα βάθη της θάλασσας ένας πορφύρας, όπως λένε στην Κέρκυρα τον καρχαρία. Το αγωνιστικό πνεύμα του Άνθρωπου μπροστά στον κίνδυνο φανερώνεται σαν ένας ψυχοδυναμικός συναγερμός που νικάει το> φόβο του θανάτου. Ο Σολωμός βλέπει σ’ αύτη την ψυχική θύελλα, που προκαλεί η αντίσταση μπροστά στον εχθρό και μπροστά στον κίνδυνο του θανάτου, να φανερώνονται αδούλωτες ψυχικές δυνάμεις, που με την ορμή τους σκεπάζουν και καταργούν το θάνατο.
Το ποίημα αρχίζει με μια έννοια που δε βρίσκεται σε στενή αλληλουχία με το σύνολο.
Η Κόλαση πάντ’ άγρυπνη σου στήθηκε τριγύρου·
Αλλά δεν έχει δύναμη πάρεξ μακρυά, και πέρα
Μακρυά πο την Παράδεισω, και συ ‘ς εσέ χεις μέρος
Μέσα ‘ς τα στήθια σου τ’ ακούς, Καλέ, να λαχταρίζη;
Τον άνθρωπο τον διεκδικούν η κόλαση κι η παράδεισο, το κακό και το καλό, είν’ ελεύθερος να διαλέξει. Η αρχή αύτη πάει να παρουσιάσει και τον Πόρφυρα σαν ποίημα στο Χρέος. Μα εδώ δεν υπάρχει καμιά δοκιμασία και κανένας πειρασμός. Η φύση σ’ αύτη την περίπτωση εντείνει τη δύναμη και το πάθος της ζωής και δεν παραλύει την αντίσταση, ούτε παρακινεί σε υποχώρηση, γιατί μπροστά στο κακό που αντικρύζει εδώ ο άνθρωπος καμιά υποχώρηση δε σώζει. Η αρχή αύτη ταιριάζει περισσότερο προς την ιδέα των Ελεύθερων Πολιορκημένων κι ανήκει ίσως σ’ άλλο ποίημα. Ωστόσο σαν παράσταση, το ποίημα αυτό είναι εξαίσιο κι από τα καλύτερά του Σολωμού. Η φύση παρουσιάζεται σε μια πανθεϊστική έκσταση. Όλα τα όντα βρίσκονται σ’ ανταπόκριση μεταξύ τους και δένονται σε μια πνευματική ενότητα. Όλα είναι σύμβολα πνευματικής παρουσίας. Ο σπιριτουαλισμός του Σολωμού σωματοποιείται σε θαυμαστές φυσικές εικόνες. Η θάλασσα, μέσα στο σούρουπο που αρχινάει, καθρεφτίζει τον έναστρο ουρανό, από το μαύρο χάσμα του βράχου ξεπροβάλλουν δέσμες λουλουδιών, το κελάδημα του πουλιού ακούγεται μαγικό μέσα στη βραδιά. Όλα είναι σύμβολα πνευματικά.
Μπροστά στον κίνδυνο η αντίσταση του νέου φανερώνεται με τέτοια ορμή, που ξαφνικά νοιώθει να τον συνεπαίρνουν απόκρυφες δυνάμεις και ν’ αποκαλύπτονται μέσα του άγνωστες περιοχές της ψυχής.
Ο άνθρωπος κατασπαράζεται από το θηρίο της θάλασσας, μα η αδούλωτη ενέργεια μένει ακέραια ως το τέλος. Είναι σα μια έκρηξη ζωής, όπου φανερώνεται το βαθύτερο, νόημά της.
Πριν πάψει η μεγαλόψυχη πνοή χαρά γιομίζει, άστραψε φως και γνώρισεν ο νιος τον εαυτό του.
Μέσα στην ορμή της αντίστασης, όλο το είναι του αγωνιζόμενου φτάνει στο αποκορύφωμά του· σε μια αστραπή γνώρισε ο νιος τον εαυτό του και μια μεγαλόψυχη πνοή τον συνεπήρε. Το φως αυτό που άστραψε, σ’ έναν άλλο στίχο του ο Σολωμός το λέει: «φως που πατεί χαρούμενα τον Άδη και το Χάρο». Είναι δύναμη πνευματική. Εδώ δεν είναι ο ηθικός κόσμος και το Χρέος που αντιστέκονται, παρά ορμή της ψυχής ανυποχώρητη μπροστά στη μοίρα. Μ’ όλο που κάθε αγώνας εδώ είναι από πριν καταδικασμένος κι ο θάνατος είναι μοιραίος, το πνεύμα αντιστέκεται ως το τέλος.
Βέβαια η αντίσταση μπροστά στον εχθρό και τον κίνδυνο, που είναι φυσική βιολογική ορμή, μπορεί να πάρει στον άνθρωπο διάφορες μορφές σύμφωνα με την ηθική και κοινωνική του αγωγή. Μα ο Σολωμός, που το πνεύμα του πολλά χρόνια ήταν συνεπαρμένο από τη θύελλα της Εθνικής Επανάστασης, βλέπει πως απάνω στον αγώνα ξεσκεπάζονται μέσα στον άνθρωπο οι περιοχές εκείνες της ψυχής, όπου έχει την έδρα του το εσωτερικό βασίλειο της ελευθερίας. Και την αποκάλυψη αυτή τη συνοδεύει χαρούμενη πνευματική έξαρση, μ’ όλο που ο άνθρωπος μπορεί να βρίσκεται κοντά στο θάνατο.
Όμως, ουσιαστικά, στον Πόρφυρα η φυσική δύναμη μένει ανίκητη και στο αποτέλεσμα του αγώνα επικρατεί η ανάγκη κι η βία, ο ξεμοναχιασμένος άνθρωπος μπροστά στην τυφλή φυσική δύναμη καταστρέφεται.
Από την άποψη αυτή το ποίημα του Πόρφυρα παρουσιάζει κάποια ομοιότητα μ’ ένα άλλο ποίημα του Σολωμού, «Τ’ Αηδόνι και το Γεράκι». Τ’ αηδόνι κατασπαράζεται από το γεράκι, όπως ο νέος από τον Πόρφυρα. Μα τ’ αηδόνι παραδίνεται παθητικά στο θάνατο και δεν κατορθώνει με το τραγούδι και με το παράπονό του να ξεφύγει τη μοίρα.
Το ποίημα το εμπνέεται ο Σολωμός από το σχετικό μύθο που βρίσκεται στα «Έργα και Ημέραι» του Ησιόδου. Ο μύθος του Ησιόδου, όπου τ’ αηδόνι πεθαίνει κάτω από τα νύχια του γερακιού, τελειώνει με το ηθικό συμπέρασμα:
«Άφρων ο οσ’ κ’ εθέλη προς κρείσσονας αντιφερίζειν· νίκης τε στέρεται προς τ’ αίσχεσιν άλγεα πάσχει.»
Το επιμύθιο φανερώνει πνεύμα δουλοφροσύνης και την ψυχολογία των ταπεινών κι άμαχων χωρικών, που φοβούνται τη δύναμη και τη βία των άρχοντων. Στο Σολωμό ο μύθος παίρνει ολότελα διαφορετικό νόημα. Μέσα σε θαυμασμό κι έκσταση τ’ αηδόνι αισθάνεται να ενώνεται το τραγούδι του με την αρμονία του κόσμου.
«Από τες μυστικές γλυκές πηγές της φύσης
εγλυκανάβρυζ’ ένα πνεύμα που απαντούσεν
έν’ άλλο ίσια γλυκό στο στήθος μου, και τούτο
αναλυότουν σε τραγούδι, σαν τα φύλλα
του δέντρου μου, σαν τ’ άστρα που από πάνου ελάμπαν…»
Κι εδώ παρουσιάζονται όλα δεμένα σε μια πανθεϊστική ενότητα και στο ίδιο τ’ ορμητικό πέταγμα του γερακιού τ’ αηδόνι θαυμάζει το δώρο των θεών. τ’ αηδόνι είναι πνευματικό σύμβολο πνευματική λειτουργία κι η έξαρση της ποίησης νικάει με την ευγένειά της τη βάρβαρη δύναμη του γερακιού, κι ας πεθαίνει κάτω από τα νύχια του τ’ αηδόνι. Όπως στον Πόρφυρα, ο Σολωμός θέλει κι εδώ να παραστήσει την ηθική και πνευματική ενέργειά να ξεπερνάει τη μοίρα. Σύμφωνα με τη σκέψη του Σολωμού, το πνεύμα με την παρουσία του αναιρεί την μοίρα.
Το ποίημα με τον τίτλο «Το Ελληνικό Καράβι» εμπνέεται κι αυτό άμεσα από τη ζωή και στηρίζεται σ’ ένα επεισόδιο εκείνης της εποχής. Στη μέση του πελάου συναπαντιούνται ένα ελληνικό καράβι από δω κι από κει ο Άγγλος, παλιός δυνάστης των θαλασσών. Η αντίσταση στην ξένη δεσποτική θέληση όπως περιγράφεται στο ποίημα, δίνει αφορμή στον ποιητή να εξάρει το μεγαλείο της ανθρώπινης ψυχής.
Ωραία και μεγάλη είναι η ψυχή του Άνθρωπου.
«Σ’ ουρανού γέλιου σκέπη, που δεν έχει γνέφι,
για να συντύχουν σταματούν εδώθεν ένα
Ελληνικό καράβι, έν’ Αγγλικό αποκείθε.
Ρωτά της θάλασσας ο άρχοντας· Πού τρέχεις
Και το ξαρμάτωτο καράβι του αποκρίθη·
Από τη μια στην άλλη θάλασσα πηγαίνω.
-Πάψ’ ευθύς κι ακολούθα μ’ όπου κι αν σε σύρω,
συ που απ’ τη μια στην άλλη θάλασσα πηγαίνεις.-
Μια στιγμή ’ταν εκείνη, μια στιγμή μονάχη,
αλλά πλιά ’κεί γη, κύμα κι ουρανός δεν ήταν,
ουδέ θεός κανείς, και μόν’ η Ελευθερία,
μέσα σ’ αυτά τα στήθη ολόσωμη στημένη,
με λογισμούς μεγαλοδύναμους και πλήθιους
εμιλούσ’ εκεί μέσα κι αναγάλλιαζ’ όλη,
Ωσάν του ωκεανού μέσα στη μέση ο ήλιος.»
Κι εδώ βλέπουμε αυτό το αναγάλλιασμα από την παρουσία της Ελευθερίας. Μέσα σε λογισμούς μεγαλοδύναμους και πλήθιους ορθώνεται το πνεύμα της αντίστασης, η αξιοπρέπεια κι η ελευθερία. Οι ναύτες αμέσως πλησιάζουν με το δαυλό στη μπαρουταποθήκη, για να τιναχτούν με τον εχθρό στον αέρα αν πατήσει το καράβι.
Η έννοια της ελευθερίας, παρουσιάζεται κι εδώ σαν ορμή πνευματική, αυτοδύναμη, σα νικήτρια θέληση ο άνθρωπος «του εαυτού του είναι Θεός», όπως λέει σ’ άλλο του ποίημα, αποφασίζει ανεξάρτητα, χωρίς την παρουσία των θεών, κι η τύχη του κρίνεται από την ενέργειά του.
Και στην «Ελληνίδα Μητέρα» η ανθρώπινη ελευθερία αντιτάσσεται στη μοίρα, μα η έννοιά της είναι περισσότερο σύνθετη. Η μητέρα, που έχασε τον άντρα της στον αγώνα, ονειρεύεται μπροστά στην κούνια του παιδιού της, πως αυτό σα θα μεγαλώσει θα συνεχίσει το έργο του πατέρα του.
«…αλλ’ αυτό τώρα που κουνώ τ’ αμέριμνο κορμάκι
αύριο θα γίνει δύναμη που ο λογισμός κινάει,
και στήθι αντρίκειο θα σταθεί στες σαϊτιές της μοίρας.»
Στη μοίρα αντιτάσσεται ο λογισμός. Ο λόγος συνοδεύει την ελευθερία κι είναι δύναμη απελευθερωτική. Στο ποίημα αυτό η ελευθερία, ακόμα κι ύστερα από τις μεγαλύτερες καταστροφές, δε χάνεται όσο η ψυχή μένει ανίκητη.
«Χαρές και πλούτη κι αν χαθούν, και τα βασίλεια κι όλα, τίποτα δεν είναι σαν στητή, μένει η ψυχή κι ολόρθη.»
Στην ολόρθη ψυχή η ελευθερία θριαμβεύει κι η ενέργειά της πάει πέρα από τους τάφους.
Άπειρους τάφους, άπειρους γιομίζουν οι νεκροί μας, και σ’ όλα ζει τα στήθη μας τουτ’ η πνοή και μόνη…
Η πνοή κι η απόφαση της ελευθερίας ζει κι εμψυχώνει τους ανθρώπους και στο μέλλον. με τους στίχους αυτούς εκφράζεται καθαρά η Ιδέα πως οι πράξεις της ελευθερίας με την ηθική τους ενέργεια είναι μια δύναμη, που δεν σταματάει στο σήμερα, παρά συνεχίζεται και στους μελλούμενους καιρούς κι ορίζει τις τύχες των λαών.
Στο ποιήματα που εξετάσαμε ως τώρα και γενικά στην ποίηση του Σολωμού, τ’ ωραίο και τ’ αγαθό συμπέφτουν αδιάκοπα το αγαθό είναι το ηθικά ωραίο, και το ωραίο είναι το αισθητικά αγαθό. Το αγαθό πλάθει τον κόσμο του Σολωμού από το βάθος προς την επιφάνεια, όπου προβάλλεται με την μορφή του ωραίου.
Πολλές φορές αυτό το ηθικά ωραίο, που πραγματώνεται μέσα στον τραγικό αγώνα της ελευθερίας, δίνει την αίσθηση του υψηλού, γιατί μέσα στις αισθητικές κατηγορίες το υψηλό είν’ εκείνο που πλησιάζει περισσότερο τις ηθικές κατηγορίες.
Οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι δίνουν συχνά την αίσθηση του υψηλού, όπως τη δίνουν και μερικά από τα ποιήματα που αναφέραμε παραπάνω. Μα με το έργο «Η Γυναίκα της Ζάκυνθος», η ποίηση του Σολωμού παρουσιάζει μίαν άλλη όψη της. Δείχνει την ικανότητά της όχι μόνο στην παράσταση του ωραίου και του αγαθού, παρά και του άσχημου και του φριχτού. Αύτη τη δύναμη την έδειξε αρκετά ο Σολωμός και στο ποίημα του Λάμπρου, στο δράμα του μέσα στην εκκλησιά, όπου του παρουσιάζονται τα δυο πεθαμένα παιδιά του με το νεκρικό βαμβάκι στο στόμα. Η έκφραση αυτή του φριχτού στη Γυναίκα της Ζάκυνθος φτάνει στη μεγαλύτερη δύναμή της.
Το φριχτό είναι κι αυτό μια αισθητική κατηγορία, όπου ενώνεται το τραγικό με το τερατώδικο. Πολλοί αισθητικοί βλέπουν και στην κατηγορία αύτη να παρουσιάζεται η έκφραση του υψηλού. Στη Γυναίκα της Ζάκυνθος η δραματική πράξη προχωρεί μέσα σε μια σειρά από εικόνες τρόμου, μ’ εφιαλτικά δράματα και σατανισμό, που προκαλούν θρησκευτικό δέος. Η Ιερή αύτη φρίκη δίνει την αίσθηση του υψηλού. Το πρόβλημα της ελευθερίας στο Σολωμό συνδέεται με το πρόβλημα του καλού και του κακού. Όπως και στο· γερμανικό Ιδεαλισμό, απ’ όπου ο Σολωμός επηρεάζεται, οι έννοιες Ελευθερία, Ιδέα, Πνεύμα, Αγαθό, Ωραίο, είναι αλληλένδετες, είναι πάντα το πνεύμα στις διάφορες μορφές του. στη Γυναίκα της Ζάκυνθος φανερώνεται η σατανική «ύβρις» που κολάζεται. Έγκλημα και τιμωρία είναι στην πιο απλή του μορφή το θέμα του έργου. Το θέμα αυτό αποτελούσε μια από τις κεντρικές ιδέες της εποχής κι απασχολούσε τόσο τη σκέψη, όσο και την τέχνη. Είχε απασχολήσει και την τέχνη του Σίλερ, όπως απασχόλησε αργότερα και την τέχνη του Ντοστογιέφσκι, που στην πρώτη του νεότητα έβλεπε στο Σίλερ το πνευματικό του ιδανικό. Στη1 Γυναίκα της Ζάκυνθος, χωρίς ακόμα ο Σολωμός νάχει γνωρίσει τη γερμανική φιλοσοφία, το κακό παρουσιάζει μεταφυσικό χαρακτήρα, όπως και το αγαθό στους Ελεύθερους Πολιορκημένους. Τα δυο αυτά έργα είναι το ζενίθ και το ναδίρ του ηθικού κόσμου, το όσιο και το ανόσιο.
Από τη Γυναίκα της Ζάκυνθος απουσιάζει η ελευθερία και κυριαρχεί η δουλεία των παθών. Η ηρωίδα του έργου μένει ασυγκίνητη κι εχθρική μπροστά στα μαρτύρια και τις θυσίες της αγωνιζομένης ελευθερίας, βρίζει κι αποδιώχνει τις πρόσφυγες γυναίκες των αγωνιστών, που γυρνούν και ζητιανεύουν στις ξένες πόρτες, σαρκάζει την κατάντια τους, της λείπει ο οίκτος και το έλεος μπροστά σ’ αυτό το ιερό δράμα που παίζεται στο αντικρινό Μεσολόγγι. Αν στους Ελεύθερους Πολιορκημένους μιλάει το πνεύμα, εδώ μιλάει το αντιπνεύμα, μπορούμε να πούμε, στη Γυναίκα της Ζάκυνθος βασιλεύουν οι αντιπνευματικές δυνάμεις.
Με τη Γυναίκα της Ζάκυνθος ο Σολωμός καταδικάζει κι εκείνους από την ανώτερη τάξη της Ζάκυνθος, που αποδοκιμάζανε την Επανάσταση κι ευνοούσαν την ξένη κατοχή στα Εφτάνησα, αυτούς τους φίλους και συνεργάτες των Άγγλων, που ο λαός τους ονόμασε καταχθόνιους.
Η Γυναίκα της Ζάκυνθος είναι ένα κείμενο μοναδικό μέσα στα ελληνικά γράμματα και για το ύφος του και για το περιεχόμενο. Σαν έκφραση είναι ισάξιο με τους Ελεύθερους Πολιορκημένους στον πλούτο και στη δύναμη της παράστασης. Μα το θέμα μας εδώ περιορίζεται στην έννοια της ελευθερίας και δε θα προχωρήσουμε στις άλλες Ιδιότητες της ποίησης του Σολωμού.
ΠΗΓΗ:
ΜΑΡΚΟΥ ΑΥΓΕΡΗ, ΑΠΑΝΤΑ Αισθητικά – Κριτικά Θεωρητικά – Κριτικά Ιδεολογικά Ζητήματα Τέχνης, ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΝΕΑ ΤΕΧΝΗ», χ.η. τομ. Α’ Σελ.35-56
& ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΑΠΑΝΤΑ ΤΑ ΕΥΡΙΣΚΟΜΕΝΑ
https://mikisguide.gr/dionysiou-solomou-apanta-ta-efriskomena/