Ο Μίκης Θεοδωράκης υπήρξε γέννημα της ελληνικής ιστορίας. Έφυγε -συμβολικά- από τη ζωή στην επέτειο των 200 χρόνων της ελληνικής παλιγγενεσίας. Ήταν ο άνθρωπος που είχε έμμεσους και άμεσους δεσμούς με την Ελληνική Επανάσταση του 1821 και κυρίως με την Κρήτη και την επαναστατική ιστορία της. Οι πρόγονοί του -η δικολογιά του για την οποία ήταν περήφανος- πέντε γενιές πίσω, ήταν επαναστάτες και συμμετείχαν σε όλες τις κρητικές επαναστάσεις του 19ου αιώνα.
Το γενεαλογικό δέντρο του Μίκη Θεοδωράκη από τον πατέρα του στην Κρήτη έχει δύο κλάδους. Τον κλάδο του παππού του, Μιχάλη Θεοδωράκη, που ξεκινά από το Επανωχώρι του Ανατολικού Σέλινου, αρχές του 19ου αιώνα και τον κλάδο της γιαγιάς του, Αικατερίνης Σπυριδάκη, που ξεκινά από το γένος των Χάληδων στο Θέρισο Κυδωνίας την ίδια περίοδο.
Ο παππούς του Μίκη, Μιχάλης Θεοδωράκης του Γεωργίου γεννήθηκε το 1856 στον συνοικισμό Παπαδιανά Κισάμου Χανίων και συμμετείχε στις επαναστάσεις 1889 και 1897-1898. Ο πατέρας του παππού του Γεώργιος, ανήκε στο ένοπλο σώμα του Αναγνώστη Σκαλίδη και σκοτώθηκε από τους Τούρκους στην Επανάσταση του 1866.
Ο Μιχάλης Θεοδωράκης, ο παππούς του Μίκη, ήταν δισέγγονος του ήρωα-μάρτυρα Θεοδωρομανώλη, λυράρη από το Επανωχώρι Σελίνου που τον αποκεφάλισαν οι Τούρκοι το 1818 στα Χανιά. Για τον Θεοδωρομανώλη ο Μίκης είπε σε συνέντευξή του:
«Τον θεωρώ υπαίτιο για ό,τι τράβηξα και τραβώ στη ζωή μου. Οι φωνές του χρέους, του πατριωτισμού και, απ’ την άλλη μεριά, η φωνή της μουσικής ήταν πάντα φωνές πιο δυνατές από μένα, σ’ όλη μου τη ζωή»[1].
Ο παππούς του Μίκη, Μιχαήλ Θεοδωράκης, παντρεύτηκε την Αικατερίνη Σπυριδάκη και εγκαταστάθηκε σώγαμπρος στον Γαλατά Χανίων. Η γιαγιά του Μίκη, Αικατερίνη, ήταν κόρη του οπλαρχηγού Κυδωνίας, κατά την επανάσταση του 1866 και του 1878, Γεωργίου Σπυριδάκη και εγγονή του οπλαρχηγού Κυδωνίας κατά την επανάσταση του 1821, Ιωάννη Χάλη.
Ο Ιωάννης -ο μεσαίος εκ των τριών αδελφών Χάλη από το Θέρισο, οι οποίοι πρωταγωνίστησαν στην επανάσταση του 1821 στην Κρήτη- συμμετείχε ως οπλαρχηγός σε όλες σχεδόν τις μάχες με τα τουρκικά στρατεύματα, από την πρώτη μέχρι και τις τελευταίες, που έλαβαν χώρα στη Κρήτη, από το 1821 ως το 1828, αλλά και ενδιάμεσα (1824-1825) στην ηπειρωτική Ελλάδα.
Ο πατέρας του Μίκη, ο Γεώργιος Θεοδωράκης πολέμησε στους βαλκανικούς πολέμους 1912-13 και μετέφερε στον μικρό Μίκη το πατριωτικό πάθος, το επαναστατικό πνεύμα, την αγάπη για την Κρήτη και την Ελλάδα και την πίστη στις υψηλές αξίες για τις οποίες αγωνίστηκαν οι πρόγονοί τους. Στις καθημερινές αφηγήσεις του πατέρα προς τα παιδιά του, Μίκη και Γιάννη, κεντρική θέση κατείχαν οι κρητικές επαναστάσεις και οι βαλκανικοί πόλεμοι στους οποίους συμμετείχε.
Ο Μίκης, το 2017, στα εγκαίνια του θεάτρου «Μίκης Θεοδωράκης» στα Χανιά τόνισε:
«Τούτη τη στιγμή, η σκέψη μου πάει στους πιο κοντινούς μου προγόνους. Στον παππού μου τον Μιχάλη και στον πατέρα μου τον Γιώργο. Αυτοί οι δύο φυτέψανε βαθιά μέσα στην καρδιά μου τις δυο μεγάλες ιδέες που καθόρισαν τη ζωή μου: Την Ελλάδα και την Κρήτη. Αυτά τα δύο σύμβολα που ταυτίζονταν με την Ελευθερία και που οδήγησαν τα βήματά μου στον κακοτράχαλο δρόμο της νεότερης Ιστορίας μας. Πάνω απ’ αυτούς στέκει το αιώνιο φως των Χάληδων και του Θεοδωρομανώλη. Αν ήμουνα τράγος, οι πρώτοι θα βάζανε στο ένα μου κέρατο το τουφέκι και ο δεύτερος την κρητική λύρα. Μουσικός και επαναστάτης. Επαναστάτης μουσικός. Έτσι θέλω να μείνω στη μνήμη των απογόνων μας… Αυτή η ιστορία με το αίμα με έχτισε για να γίνω αυτός που είμαι, γιατί συμβολίζει την θυσία που οφείλουμε να κάνουμε αν θέλουμε να είμαστε όρθιοι μέσα σε μια πατρίδα ελεύθερη, ανεξάρτητη και γι’ αυτό περήφανη.»[2].
Ο Μίκης Θεοδωράκης δεν βλέπει την κρητική καταγωγή του απλώς ως ένα στοιχείο της ταυτότητάς του, αλλά ως μια κατηγορική προσταγή, ως ένα χρέος και ως ένα δεσμό με την ιστορία, με το επαναστατικό και το τραγικό πνεύμα του νησιού. Η αγωνιστική παράδοση τού υπαγορεύει ένα σκοπό, μια κατεύθυνση στη ζωή, μια βαθιά αίσθηση ευθύνης, απέναντι στον εαυτό του, στη γενιά του και στην Ελλάδα. Δύο είναι οι βασικές ιδέες που αντλεί από την κρητική, επαναστατική καταγωγή του. Οι ιδέες της Ελευθερίας και της Υπέρβασης.
Με την έναρξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου ο έφηβος Μίκης ήταν ήδη έτοιμος. Μπήκε στον αγώνα χωρίς δεύτερη σκέψη. Η υπεράσπιση της πατρίδας από την ξένη επιδρομή και η απελευθέρωση από την ξένη κατοχή θα συνεπάρουν τους Έλληνες και φυσικά τον Θεοδωράκη. Με τον πόλεμο του 1940 στην Αλβανία, τη Μάχη της Κρήτης το 1941 και στη συνέχεια την Εθνική Αντίσταση επανεμφανίζεται τον 20ό αιώνα το επαναστατικό πνεύμα του 1821 με το λάβαρο της ελευθερίας. Η ένταξη του Μίκη στην ΕΑΜική Αντίσταση ήταν το φυσικό επακόλουθο της πρώιμης πατριωτικής διαπαιδαγώγησής του. Τόνιζε ότι μπήκε στην αριστερά από «την πόρτα της πατρίδας», με πρώτο αίτημα την ελευθερία, και την απελευθέρωσή της από τους Γερμανούς. Την ίδια στάση κράτησε σ’ όλη του τη ζωή. Δεν δίστασε ποτέ να μπει μπροστά στον αγώνα όταν κινδύνευε η ελευθερία της πατρίδας και η δημοκρατία.
Η Ελευθερία στον Θεοδωράκη δεν ορίζεται απλά ως μια κατάσταση και ως ένα δικαίωμα, αλλά κυρίως ως μια ατομική ευθύνη, στο πλαίσιο μιας κοινωνικής ομάδας, και ενός συλλογικού αγώνα που στοχεύουν στην κατάκτησή της. Η ελευθερία πραγματώνεται μέσα από την καθημερινή πράξη και συνεπάγεται ευθύνη προς τον εαυτό μας και προς τους άλλους. Γι’ αυτό θεωρεί έννοιες αλληλένδετες την ελευθερία με την ευθύνη και το χρέος, τονίζοντας: «Ελευθερία είναι το δικαίωμα να είμαι υπεύθυνος κάθε στιγμή, σε κάθε περίπτωση. Ελευθερία είναι ΤΟ ΧΡΕΟΣ»[3].
Η Υπέρβαση στον Θεοδωράκη συνδέεται με την επιδίωξη του ανέφικτου και του αδύνατου. Δηλαδή «… αυτό που μας δίδαξε ο Νίκος Καζαντζάκης «Να κάνουμε αυτό που δεν μπορούμε». Αυτό είπε στην ομιλία του για την Μάχη της Κρήτης το 2003 στα Χανιά και συνέχισε τονίζοντας:
«…η ουσία των παραδόσεών μας είναι η υπέρβαση, η αποκοτιά, η θυσία στην υπεράσπιση ορισμένων αρχών απαράβατων. Απαράβατων, αλλά τόσο ισχυρών, τόσο δυνατών και τόσο ζωντανών, που να κάνουν τον απλό Λαό της Κρήτης να σηκωθεί και να αψηφήσει τον θάνατο, γιατί κάποια φωνή μέσα του τού έλεγε: «Ίσαμε εδώ! Από το σύνορο αυτό του Χρέους και πέρα δε θα σε αφήσω να περάσεις.»[4].
Νομίζω ότι ο Μίκης Θεοδωράκης αποτελεί μοναδική περίπτωση μεγάλου δημιουργού, ο οποίος κατά τον 20ό αιώνα πολέμησε με το όπλο και με τη μουσική. Ύμνησε και τραγούδησε όχι μόνο τους αγώνες του ελληνικού λαού, αλλά συμμετείχε ενεργά σε αυτούς, πληρώνοντας φυσικά μεγάλο τίμημα. Όταν η ιστορία τον χρειάστηκε ήταν εκεί με το ντουφέκι και με τη λύρα στο χέρι. Δεν κάθισε παράμερα όπως συνήθως πράττουν πολλοί καλλιτέχνες και λογοτέχνες. Δεν υποστήριξε από απόσταση τον αγώνα των άλλων, δεν ήταν των μετόπισθεν, δεν υπήρξε παρατηρητής των ιστορικών γεγονότων, αλλά μέτοχος και πρωταγωνιστής τους.
Ο Μίκης με την μουσική του, με τον λόγο του, αλλά και με τις μάχες του, έχοντας γνώμονα το πατριωτικό καθήκον, που άντλησε από την ιστορική Κρήτη, βρέθηκε στην πρώτη γραμμή των αγώνων για την ελευθερία, την ανεξαρτησία και τη δημοκρατία της Ελλάδας. Έγινε έτσι ένας εθνικός συνθέτης, ο μελωδός της ελληνικής ιστορίας, η φωνή της ελευθερίας και της αντίστασης, η φωνή της Ελλάδας που ζητά δικαιοσύνη. Επέδρασε περισσότερο από κάθε άλλον σύγχρονο Έλληνα στη διαμόρφωση της «ιστορικής συνείδησης» και της ταυτότητας των Ελλήνων και κατέστη παιδαγωγός του νεοελληνικού λαού.
Ο Γιώργος Αγοραστάκης είναι Πρόεδρος του Παγκρήτιου Συλλόγου Φίλων Μίκη Θεοδωράκη
Δημοσίευση: Περιοδικό “ΤΡΙΤΩΝ” του Πανεπιστημίου Κρήτης: Αφιέρωμα στο Μίκη Θεοδωράκη
https://mikisguide.gr/periodiko-triton-tou-panepistimiou-kritis-afieroma-sto-miki-theodoraki/
[1] Θεοδωράκης, Μ. (2002). Βλ. λεπτ.. στο Αγοραστάκης, Γ. «Μουσικός και Επαναστάτης, Επαναστάτης Μουσικός». Στο Γ. Αγοραστάκης, Τ. Παπαγεωργίου και Ε. Καψωμένος (2021) Ο Μίκης Θεοδωράκης και η Κρήτη (σ. 18). Εκδόσεις Πυξίδα.
[2] Θεοδωράκης, Μ. (2017). Βλ. σχ. στο Αγοραστάκης, Γ. «Μουσικός και Επαναστάτης, Επαναστάτης Μουσικός». Στο Γ. Αγοραστάκης, Τ. Παπαγεωργίου και Ε. Καψωμένος (2021) Ο Μίκης Θεοδωράκης και η Κρήτη (σ. 14-15). Εκδόσεις Πυξίδα. Στο άρθρο του Γ. Αγοραστάκη υπάρχει αναλυτική περιγραφή της γενεαλογίας -της δικολογιάς- του Μ. Θεοδωράκη. Βλ. επ. Αγοραστάκης, Γ. (2021). Το πνεύμα της Επανάστασης του ’21 και ο Μίκης Θεοδωράκη,ς Εκδόσεις Πυξίδα.
[3] Βλ. Θεοδωράκης, Μ. (2011). Το Χρέος. Τόμοι Α, Β, Γ. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Βλ. επ. Πετρίδης, Π. (1997). Ο πολιτικός Θεοδωράκης. Αθήνα: Προσκήνιο, και Κουγιουμουτζάκης, Γ. (2007). Μίκης Θεοδωράκης: Το ταξίδι. Στο Γ. Κουγιουμουτζάκης (επιμ. έκδ.). Συμπαντική Αρμονία, Μουσική και Επιστήμη. Στον Μίκη Θεοδωράκη (σσ. 43-72). Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
[4] Θεοδωράκης, Μ. (2003). Ιδού η μάχη της Κρήτης! Ομιλία στις εκδηλώσεις για τη Μάχη της Κρήτης, Νομαρχία Χανίων, 24-5-2003 https://mikisguide.gr/mikis-theodorakis-idou-i-machi-tis-kritis/