Ένας πρόλογος του Γιώργου Αγοραστάκη στην εκδήλωση αφιέρωμα στην μνήμη του Μίκη Θεοδωράκη και εις ανάμνηση της πρώτης συνάντησής του με την ενόργανη Κρητική Μουσική στο Κολυμπάρι Χανίων το 1950.
Το έργο του Μίκη Θεοδωράκη, του κορυφαίου πνευματικού δημιουργού της νεότερης Ελλάδας αναδύεται από τα βάθη του λαϊκού μας πολιτισμού. Εδράζεται στην πολιτιστική παράδοση αυτού του τόπου, την οποία και αναπλάθει σε υψηλότερο πνευματικό και αισθητικό επίπεδο. Αυτήν την ιστορία που ξεκινά απ΄ αυτόν τον χώρο -απ’ το Κολυμπάρι- θέλω να σας διηγηθώ.
Σημασία για μας σήμερα δεν έχει μόνο να διαφυλάξομε την πολιτιστική μας κληρονομιά, την παράδοση μας αλλά και να την αναπλάσομε δημιουργικά, να την ζωντανέψομε στις σύγχρονες συνθήκες. Ο Μίκης Θεοδωράκης με το έργο του, αυτό μας διδάσκει.
Ο Μίκης Θεοδωράκης στο Κολυμπάρι
Υπάρχουν δυο πολύ σημαντικά γεγονότα που συνδέουν το Μίκη Θεοδωράκη με το Κολυμπάρι. Δυο γεγονότα που αποδείχτηκαν καθοριστικά, σημαδιακά, στην ιστορία, στην εξέλιξή του και στο έργο του.
Γεγονότα τα οποία παραμένουν αφ’ ενός άγνωστα και αφ’ εταίρου διαστρεβλωμένα και παρεννοημένα. Γι’ αυτό και κρίνεται αναγκαίο να σας πω δυο λόγια περισσότερα, ως πρόλογο στην συναυλία που θα ακολουθήσει.
Το πρώτο αφορά τη μουσική και είναι η πρώτη συνάντησή του με την ενόργανη Κρητική Μουσική που έγινε εδώ το 1950 και το δεύτερο αφορά την πολιτική. Είναι το διεθνές Συνέδριο με τίτλο «Σοσιαλισμός και Πολιτισμός» που διοργάνωσε στην Ο.Α.Κ. το 1977 και στο οποίο συμμετείχαν οι ηγεσίες των Σοσιαλιστικών και Κομμουνιστικών κομμάτων της Ευρώπης, διανοούμενοι από πολλές χώρες της Δύσης με κορυφαίο τον σοσιαλιστή Πρόεδρο της Γαλλίας Φρανσουά Μιτεράν. Το συνέδριο αυτό αποδείχτηκε προφητικό και αποκαλυπτικό από τις παγκόσμιες εξελίξεις που ακολούθησαν την δεκαετία του ’80. Για την αποτίμησή του θα χρειαζόταν ίσως ένα νέο συνέδριο για το οποίο επιφυλασσόμαστε στο μέλλον. Σήμερα περιορίζομαι στην μουσική.
Η συνάντησή του Μίκη Θεοδωράκη με την ενόργανη Κρητική Μουσική αποδείχτηκε καθοριστική για την εξέλιξή του στην συνέχεια, αφού με αυτή την αφετηρία διαμόρφωσε την «μουσική του ταυτότητα» και ξανοίχτηκε στην συνέχεια στον κόσμο.
Την αποψινή εκδήλωση του την είχαμε τάξει το 2016, αλλά δεν καταφέραμε να την πραγματοποιήσομε και όπως του την είχαμε υποσχεθεί εν ζωή. Η υπόσχεσή μας αφορούσε μια συναυλία σ’ αυτόν εδώ το χώρο -στο λιμάνι- με συμφωνικά και λαϊκά του έργα που βασίζονται στην Κρητική μουσική. Κατόπιν τούτου διαχωρίσαμε στα δύο την ενιαία συναυλία και πέρσι (2022) ανεβάσαμε στα Χανιά το α’ μέρος με συμφωνικά του έργα με την Συμφωνική της ΕΡΤ και φέτος εδώ το β’ μέρος με έντεχνα λαϊκά.
Το Κολυμπάρι ένας σταθμός στην μουσική εξέλιξη του Μίκη Θεοδωράκη
Το Κολυμπάρι αντιπροσωπεύει μια νέα αρχή στην μουσική εξέλιξη του συμφωνικού Μίκη Θεοδωράκη. Τούτο χρειάζεται εξήγηση.
Ο Μίκης Θεοδωράκης θα βρεθεί στο Κολυμπάρι την άνοιξη του 1950 σ’ ένα γάμο ενός συγγενούς του και στο γλέντι του γάμου θα ακούσει για πρώτη φορά την Κρητική Μουσική με όργανα.
Ήταν μια πολύ δύσκολη περίοδος της ζωής του. Το Αύγουστο του 1949 απελευθερώθηκε από την Μακρόνησο, μετά από βαρύ τραυματισμό του στα βασανιστήρια και τότε ήρθε για πρώτη φορά στην Κρήτη, στο Γαλατά κοντά στην οικογένειά του.
Ήταν 24 ετών και την Κρήτη ήξερε μόνο από τις διηγήσεις του πατέρα του. Μεγάλωσε ως νομάς, με την οικογένειά του μετακινούμενη ανά την Ελλάδα, με τις συνεχείς μεταθέσεις που έπαιρνε ο πατέρας του, ως διευθυντής Νομαρχίας. Πέρασε από 10 πόλεις της Ελλάδας, μέχρι που ήρθε ο πόλεμος του ‘40, η κατοχή, ο εμφύλιος και οι εξορίες για να κλείσουν αυτόν τον κύκλο.
Όταν ήρθε στα Χανιά, παρά την φρικτή ψυχοσωματική του κατάσταση, ήταν μια διαμορφωμένη προσωπικότητα και ένας ολοκληρωμένος συμφωνικός συνθέτης. Είχε φοιτήσει στο Ωδείο Αθηνών 1943-47 και είχε γράψει αρκετά συμφωνικά έργα.
Τι συνέβη λοιπόν; Και η συνάντησή του με την ενόργανη Κρητική μουσική αποδείχτηκε καθοριστική;
Στον χρόνο που βρίσκεται στα Χανιά ο Θεοδωράκης έψαχνε να βρει τις Ελληνικές μουσικές βάσεις που θα έχτιζε την δική του μουσική. Έψαχνε να βρει την δική του, την προσωπική μουσική έκφραση, στην συμφωνική μουσική πάντα. Έψαχνε να βρει το ξεχωριστό, το δικό του, το διακριτό, το Θεοδωρακικό μουσικό ιδίωμα.
Από την Ελληνική Μουσική γνώριζε: την βυζαντινή μουσική μέσα από το σπίτι του και από την εκκλησία, τα μικρασιάτικα τραγούδια από τη μάνα του και τη φωνητική Κρητική μουσική (τα ριζίτικα) από τον πατέρα του. Τα ριζίτικα μάλιστα αποδείχτηκε ότι τα ήξερε πολύ καλά μιας και από το μουσικό υλικό τους, συνέθεσε ένα αριστούργημα «Το πανηγύρι της Ασή Γωνιάς» το 1947. Τα δημοτικά τραγούδια, τα λαϊκά και ιδιαίτερα τα αστικά (τα ρεμπέτικα) τα γνώρισε στην συνέχεια από τους συγκρατούμενούς του στις εξορίες (Ικαρία-Μακρόνησο).
Αμέσως μετά έρχεται εδώ και ακούει για πρώτη φορά στη ζωή του την ενόργανη Κρητική Μουσική.
Συρτός Χανιώτικος στο Κολυμπάρι
Το γεγονός της πρώτης επαφής του με την ενόργανη Κρητική μουσική, που περιγράφει στην αυτοβιογραφία του[1] ήταν γι’ αυτόν συγκλονιστικό.
Τι ήταν αυτό που τον συγκλόνισε και πως το γεγονός αυτό έγινε η αφετηρία για την νέα του μουσική διαδρομή;
Το γλέντι έγινε σ’ ένα μεγάλο καφενείο (Καφενείο Κουμεντάκη), εδώ στο λιμάνι, πλάι στη θάλασσα την Άνοιξη του ’50 και διήρκεσε από το Σάββατο το απόγευμα ως τη Δευτέρα το πρωί. Μουσική έπαιζε η ζυγιά, Γιώργος Κουτσουρέλης λαούτο – Νίκος Σαριδάκης (Μαύρος) βιολί.
Ο Μίκης γράφει: «…Όλες αυτές τις ώρες, το τραγούδι και ο χορός δε σταμάτησαν ούτε για μια στιγμή και ο ρυθμός σπάνια άλλαξε: Συρτός Χανιώτικος… Κατέβαινα στο υπόγειο του καφενείου κι άκουγα από πάνω μου τον ρυθμό απ’ τα πόδια των χορευτών. Το ξύλινο πάτωμα, σαν ένα πελώριο τύμπανο, επαναλάμβανε ασταμάτητα τον ίδιο ρυθμό. Ο όγκος του ήχου ήταν τόσος, που σε λίγο είχα την αίσθηση πως χορεύει η Κρήτη.
Φώλιασε τότε μέσα μου αυτή η ρυθμική φάλαγγα… Νότες και άνθρωποι έγιναν μέσα μου ένα. Ήχοι και μύθοι μπερδεύτηκαν στον νου μου. Σαν οδοντωτός σιδηρόδρομος, η μουσική σκαρφαλώνει επάνω στα συμμετρικά δόντια της Κρήτης, σ’ ένα αέναο ταξίδι, χωρίς αρχή και τέλος, θεωρώ εκείνες τις ώρες, της μέρας και της νύχτας, στο Κολυμπάρι, πολύ σημαντικές για μένα. Γιατί απέκτησα ένα νέο μουσικό θεμέλιο, που πάνω του θα έχτιζα τη νέα μουσική μου…».
Τι τον συγκλόνισε λοιπόν; Τι βρήκε και τι πήρε από την Κρητική μουσική; Όπως τα περιγράφει στα κείμενά του.
Την ρυθμικότητά της, τον επαναλαμβανόμενο, τον ατέρμονα, τον αδιάκοπο, τον ατελείωτο χαρακτήρα της, τα ρυθμικά πετάγματά της, την εσωτερική της δύναμη, τους διονυσιακούς βιορυθμούς της, -όπως τους ονομάζω-, που συνδυάζουν το τραγικό με το εκστατικό στοιχείο. Αυτά τα στοιχεία αποτέλεσαν την ραχοκοκαλιά της νέας συμφωνικής μουσικής του.
Στην άλλη κατηγορία, στα έντεχνα λαϊκά του τραγούδια, οι μελωδίες του επηρεάζονται κυρίως από την Κρητική φωνητική μουσική, τα ριζίτικα και όχι από την ενόργανη Κρητική. Η λιτότητα της μελωδίας του, η δωρικότητα στην απόδοση, το ύφος και το ήθος της λαϊκής του μουσικής, είναι χαρακτηριστικά με επιρροές από τα ριζίτικα τραγούδια σε συνδυασμό με την βυζαντινή μουσική. Στα ριζίτικα η εξάρτηση της μουσικής από το λόγο είναι απόλυτη, ο ρυθμός του στίχου καθορίζει το ρυθμό της μελωδίας και από τα ποιητικά μέτρα γεννώνται τα μουσικά. Απόψε στην συναυλία θα ακούσετε τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη που οι μελωδίες τους βασίζονται στα ριζίτικα και στην βυζαντινή μουσική. Παραδείγματα…
Η μουσική διαδρομή της ακολουθίας του Χανιώτικου συρτού
Από το Κολυμπάρι και από τον ατέρμονα Χανιώτικο Συρτό του 1950 ξεκινά μια μεγάλη μουσική ιστορία που θα πάει πολύ μακριά τη μουσική του Μίκη Θεοδωράκη. Η Κρητική μουσική από τότε γίνεται ένα από τα θεμέλια της μουσικής του, με την οποία θα κατακτήσει τον κόσμο, μάλιστα τρείς φορές, σε τρεις δεκαετίες.
Ο Χανιώτικος Συρτός που πρωτάκουσε εδώ μεταμορφώνεται, όπως ο Διόνυσος, σ’ ένα μεγάλο αριθμό έργων του. Μετά το γλέντι του γάμου η συνέχεια δόθηκε στο Βενιζέλειο Ωδείο Χανίων, όπου ο Θεοδωράκης απομονωνόταν και επί ώρες αυτοσχεδίαζε στο πιάνο, πάνω στον χανιώτικο συρτό. “…Μετά, συνέχισα -γράφει- με παραλλαγές. Κι έτσι, βρέθηκα μ’ ένα πλούσιο μουσικό υλικό, εντελώς καινούργιο για μένα, που τροφοδοτεί την έμπνευσή μου ως σήμερα. Έγραψα κατ’ αρχάς τον Συρτό Χανιώτικο για πιάνο και ορχήστρα, που έπαιξε η Αλίκη Βατικιώτη με συνοδεία μια μικρή συμφωνική ορχήστρα, που έφτιαξα στα 1951 στα Χανιά και που διηύθυνα ο ίδιος. Δώσαμε συναυλίες στην Αίθουσα του Ωδείου Χανίων (φωτο πάνω) και σ’ ένα υπαίθριο χώρο στο Ηράκλειο…”
Αυτές οι μεταμορφώσεις του Διόνυσου, εξελίσσονται παράλληλα προς τους δυο μουσικούς χώρους: της «έντεχνης» (λόγιας-συμφωνικής) και της «έντεχνης λαϊκής» μουσικής. Ο «Συρτός» βρίσκει στην έντεχνη μουσική μου την κορύφωσή του με την «ΠΡΩΤΗ ΣΟΥΙΤΑ ΓΙΑ ΠΙΑΝΟ ΚΑΙ ΟΡΧΗΣΤΡΑ», που ολοκληρώνω στο Παρίσι στα 1955. Στην έντεχνη λαϊκή, η πρώτη ευκαιρία για να εκδηλωθεί είναι το φιλμ του Μιχάλη Κακογιάννη “Ζορμπάς”, στα 1964»[2]…
«Τον Συρτό Χανιώτικο τον μετέγραψα για πιάνο και κρουστά το 1952. Στη συναυλία με έργα μουσικής δωματίου, που έδωσα στο «Κεντρικό» στην Αθήνα και όπου παίχτηκαν το «ΤΡΙΟ», τα «ΠΡΕΛΟΥΝΤΙΑ ΓΙΑ ΠΙΑΝΟ» και μερικά τραγούδια, τον «Συρτό» τον έπαιξαν η Αλίκη Βατικιώτη και ο Χρ. Αργυρόπουλος. Από τον Συρτό, προχώρησα στη ΣΟΝΑΤΙΝΑ No 1 για βιολί και πιάνο και από εκεί στη ΣΟΝΑΤΙΝΑ για πιάνο. Πάντα με το ίδιο υλικό…[3]». Ακολούθησε η Μικρή Σουίτα το 1955 στο Παρίσι.
Το κορυφαίο του έργο αυτής της περιόδου, σ’ αυτήν την ακολουθία του συρτού, είναι η «Πρώτη σουίτα για πιάνο και ορχήστρα» που έγραψε στο Παρίσι το 1955, με την οποία διαγωνίστηκε σε Διεθνή Διαγωνισμό στη Μόσχα το 1957 και έλαβε το πρώτο βραβείο με την υπογραφή των κορυφαίων συνθετών στον κόσμο τότε Dmitri Shostakovich, Hanns Eisler, Aram Khachaturian κ.α.
Ένας νέος άγνωστος συνθέτης από μια επαρχιακή πόλη τα Χανιά, μέσα σε πέντε χρόνια εκτινάσσεται στην κορυφή της παγκόσμιας κατάταξης των συμφωνικών συνθετών με συμφωνικό έργο καθαρά Κρητικό!
«….Με το έργο αυτό -γράφει- θέλησα να δημιουργήσω ένα ηχητικό μνημείο στον ρυθμό και στο χρώμα, αφιερωμένο στην ιδιαίτερη πατρίδα μου, την Κρήτη. Ένα έργο που να προχωρεί σε χαλύβδινους ρυθμούς.
Πραγματικά νομίζω ότι εκεί μέσα εξάντλησα όλο το συνθετικό μου απόθεμα σε ρυθμούς και σε συνδυασμούς ρυθμών και ηχοχρωμάτων. Δεν έκανα φολκλόρ. Άλλωστε, ελάχιστα θέματα αυτούσια δημοτικά ή δημοτικοφανή υπάρχουν. Για να δανειστώ τον όρο του Νίτσε, εκείνο που με οδήγησε υπήρξε το διονυσιακό πνεύμα σε όλη του την τραγική σημασία.
Η Πρώτη Σουίτα είναι έργο δραματικό, τραγικό. Πίσω από τα ξέφρενα, βακχικά ουρλιαχτά και τις διονυσιακές γκριμάτσες κρύβεται ο βαθύς, ανικανοποίητος πόθος του ανθρώπου, που με δέος σκοντάφτει στο ανελέητο σύνορο της ζωής…»[4].
Αυτό το γεγονός πως μπορεί να αποτιμηθεί; Τόσο για τον ίδιο ως μια μουσική μεγαλοφυία όσο και για τον μουσικό πολιτισμό της Κρήτης;
Η διεθνής αναγνώριση του άνοιξε όλες τις πόρτες σ΄ όλο τον κόσμο. Ωστόσο, συνέχισε τον ίδιο δρόμο επ’ ολίγον.
Σε συνέχεια της Πρώτης Σουίτας, με θέμα τον εμφύλιο πόλεμο, ο Θεοδωράκης γράφει την Δεύτερη Συμφωνία από το 1955-58 στο Παρίσι, στην οποία το μεγαλύτερο τμήμα της βασίζεται πάλι σε Κρητικούς ρυθμούς και την οποία ολοκληρώνει τη δεκαετία του ’80, πάλι στο Παρίσι.
Το 1959 παίρνει μια παραγγελία από το μητροπολιτικό ναό της Όπερας, τη Βασιλική Όπερα του Λονδίνου «Κόβεν Γκάντεν» για τη σουίτα μπαλέτου «Αντιγόνη» και με τους πρώτους χορευτές στον κόσμο τότε. Κάθεται το καλοκαίρι του 1949 στο σπίτι του στο Γαλατά και γράφει το έργο. Στην πρεμιέρα του έργου και ενώ αποθεώνεται από το κοινό του, αποφασίζει: «εμένα δεν με ενδιαφέρει αυτός ο κόσμος. Εμένα ο κόσμος μου είναι ο κατατρεγμένος Ελληνικός Λαός» και πραγματοποιεί την στροφή από την συμφωνική μουσική στην έντεχνη λαϊκή. Το επόμενο έτος επιστρέφει στην Ελλάδα με τον «Επιτάφιο» στις αποσκευές του για να πραγματοποιήσει την επανάσταση στην μουσική της Ελλάδας.
Η Κρητική μουσική, ο Χανιώτικος Συρτός, θα περάσει από την συμφωνική στην έντεχνη λαϊκή. Το 1961 «…έγραψα τον Συρτό για μπουζούκια, θυμάμαι ότι μου γύρεψαν ένα λαϊκό χορό για το φιλμ «Συνοικία το όνειρο», που θα χόρευε ο Αλεξανδράκης σ’ ένα καφενείο στα Πετράλωνα. …Έτσι βγήκε ο «Κρητικός χορός», που το ίδιο βράδυ χόρευε πλεϊμπάκ ο Αλέκος…[5]». Το ίδιο τραγούδι περιλαμβανόταν στην επιθεώρηση “Όμορφη πόλη” που ανέβηκε στις 9 Ιουνίου του 1962 στο θέατρο “Παρκ” σε σκηνοθεσία του Μιχάλη Κακογιάννη. Το 1964 ήρθε το φιλμ του Μιχάλη Κακογιάννη «Ζορμπάς» και ο χορός του στο φινάλε, τον οποίο ο Θεοδωράκης δημιούργησε με τη συνάρθρωση δύο προηγούμενων τραγουδιών του. Το πρώτο στη σειρά ήταν το τραγούδι «Στρώσε το στρώμα σου για δυο» (χασάπικο) από το θεατρικό έργο του Ιάκωβου Καμπανέλλη και τον δίσκο «Γειτονιά των Αγγέλων» του 1963, και το δεύτερο στη σειρά ήταν ο «Κρητικός χορός» με το οποίο άνοιγε και έκλεινε η ταινία «Συνοικία το όνειρο» του Αλέκου Αλεξανδράκη το 1961». Έτσι ξεκινά η δεύτερη παγκόσμια αναγνώριση… με την ταινία «Αλέξης Ζορμπάς» και την μουσική στο ομώνυμο σαουντράκ.
Το 1988 ο λαϊκός «Ζορμπάς» μεταμορφώθηκε στο συμφωνικό. Μετά από παραγγελία της Όπερας της Βερόνας, ο Μίκης Θεοδωράκης ολοκλήρωσε τη γραφή του συμφωνικού έργου το 1988. Το λιμπρέτο, η σκηνοθεσία και η χορογραφία ήταν του Lorca Massine. Συμμετείχε η Συμφωνική ορχήστρα της Arena di Verona, υπό τη διεύθυνση του Μίκη Θεοδωράκη. Το μπαλέτο σημείωσε μια τεράστια επιτυχία. Ο χώρος του θεάτρου γέμιζε ασφυκτικά συγκεντρώνοντας σε πέντε παραστάσεις, περίπου 100.000 θεατές. Ο συμφωνικός Ζορμπάς από τότε συνεχίζει να κάνει τον γύρο του κόσμου. Μέχρι σήμερα έχουν γίνει περισσότερες από 1.000 παρουσιάσεις του έργου παγκόσμια.
Ο συμφωνικός Ζορμπάς είναι το έργο που δοξάζει την Κρήτη και το έργο που κλείνει τον κύκλο των Κρητικών του έργων.
ΦΩΤΟ: 17 Σεπτέμβρη 1951 Η αφετηρία. Συναυλία του Μίκη Θεοδωράκη στα Χανιά με το Χανιώτικο συρτό για πιάνο και Ορχήστρα.
Βιβλιογραφία:
Θεοδωράκης Μίκης, Μουσική για τις μάζες, Εκδ. Ολκός, Αθήνα 1972
Θεοδωράκης Μίκης, Οι δρόμοι του Αρχάγγελου, τ. 4-5, Εκδ. Κέδρος, 1988,1995 (επανέκδοση 2009 τομ. 3, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης)
Θεοδωράκης Μίκης, Χρέος, τ. 1 και 2. Ρώμη: Τετράδια της Δημοκρατίας 1971-1972 (β’ έκδοση 1974, Εκδ. Πλειάς), επανέκδοση 2011 Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, τόμ.3
Θεοδωράκης Μίκης, Ο Συμφωνικός Θεοδωράκης, Από την Κασσιανή ως τη Λυσιστράτη, Εκδ. Πατάκη, 2006
Αγοραστάκης Γιώργος, Καψωμένος Ερατοσθένης, Παπαγεωργίου Τατιάνα, Ο Μίκης Θεοδωράκης και η Κρήτη, Εκδ. Πυξίδα, 2021
Αγοραστάκης Γιώργος, Τα πρώτα βήματα του συνθέτη Μίκη Θεοδωράκη στην Κρήτη, Εκδ. Πυξίδα, 2023
Σημειώσεις
[1] Θεοδωράκης Μίκης, ΔτΑ, τομ. 4ος σελ. 266-269
[2] Θεοδωράκης Μίκης, ΔτΑ, τομ. 4ος σελ.269
[3] Θεοδωράκης Μίκης, ΔτΑ, τομ. 4ος σελ. 268
[4] Θεοδωράκης Μίκης, Το χρέος, τομ. Γ’, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2011, σελ.1261
[5] Θεοδωράκης Μίκης, ΔτΑ, τομ. 4ος σελ. 268
Σχετική σελίδα: Συναυλία για τον ΜΙΚΗ ΘΕΟΔΩΡΑΚΗ στο Κολυμπάρι
Η εκδήλωση σημείωσε πολύ μεγάλη επιτυχία. Πλήθος κόσμου συνέρρευσε στο λιμάνι Κολυμβαρίου για να απολαύσει την μουσική του Μίκη Θεοδωράκη και να γνωρίσει την σχέση της με την Κρητική Μουσική.
Παλμός και ενθουσιασμός χαρακτήρισε την βραδιά με τον κόσμο να μαγεύεται από τις μελωδίες του μεγάλου μας συνθέτη.
Ακολουθούν Φωτογραφίες από την εκδήλωση.
