του Γιώργου Αγοραστάκη
Το καλοκαίρι 1962 ο Μίκης Θεοδωράκης ασθενεί σοβαρά από φυματίωση και θεραπεύεται επί τρίμηνο στο Λονδίνο και την Αθήνα. Αφού πήρε εξιτήριο έφυγε για την Κούβα με αντιπροσωπία της ΕΔΑ όπου είχε συνάντηση με το Φιντέλ Κάστρο και το Τσε Γκεβάρα. Μόλις επέστρεψε πίσω έβαλε μπροστά το σχέδιό του να ανεβάσει στη σκηνή την σύγχρονη μουσική τραγωδία του με το όνομα «το Τραγούδι του Νεκρού Αδελφού».
Πριν ακόμα ανέβει προσέκρουσε στη λογοκρισία της εποχής. Στις 29/09: Ο Μίκης Θεοδωράκης κατάγγειλε την επέμβαση της λογοκρισίας στο “Τραγούδι του Νεκρού Αδελφού” και δήλωσε «Αν πρέπει κάποιος να με κρίνει αυτός θα είναι ο λαός».
Στις 13 τ’ Οκτώβρη έγινε η πρεμιέρα της «Λαϊκής Όπερας – ΤΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΤΟΥ ΝΕΚΡΟΥ ΑΔΕΛΦΟΥ» με το Ελληνικό Λαϊκό Θέατρο του Μάνου Κατράκη στο θέατρο «Καλουτά». Το έργο ήταν αφιερωμένο στην ενότητα του ελληνικού λαού, ενώ ακόμα ήταν νωπές οι συνέπειες του εμφυλίου πολέμου. Ήταν μια πρώτη προσπάθεια του Μίκη Θεοδωράκη να δημιουργήσει μια μουσική τραγωδία βασισμένη στη λαϊκή μουσική. Σε συνέντευξή του προηγούμενα έχει εξηγήσει ότι το νέο του έργο: «Είναι το πρώτο ολοκληρωμένα έργο μου βασισμένο επάνω στο λαϊκό τραγούδι. Κι ακόμη, μια απόπειρα για μια σύγχρονη λαϊκή τραγωδία. Η μουσική πού έχω γράφει γι’ αυτό, δεν είναι απλώς μουσική υπόκρουση. Και οι λαϊκοί καλλιτέχνες που θα είναι επί σκηνής, δηλαδή ο Μπιθικώτσης, ο Πλέσσας, ο Παπαδόπουλος και ο Καρνέζης θα είναι ένα είδος συγχρόνου χορού ο οποίος παρακολουθεί τα γεγονότα που γίνονται γύρω απ’ αυτόν και που βγαίνουν μέσα από το τραγούδια του και ξαναμπαίνουν σ’ αυτά. Κάθε τραγούδι έχει ένα δυναμικό πού πάνω στην σκηνή γίνεται πρόσωπα, γίνεται δράση, γίνεται σύγκρουση και όταν φθάνουμε στο κρίσιμα σημεία όλα αυτά τα πρόσωπα «παγώνουν» και τότε παίρνουν μια νέα φόρμα και επιστρέφουν στο τραγούδι ένα νέο χαρακτήρα και παρουσιάζονται με νέα μορφή. Είναι οργανικά βγαλμένο απ’ το τραγούδι το έργο και όλο μαζί δεν είναι τίποτ’ άλλο παρά μία καταγραφή των προσώπων, των διαλόγων των και των πράξεων των και των συγκρούσεων των, όπως ακριβώς βγαίνουν μέσ’ από το δεδομένο τραγούδι, κάθε φορά…»
Στο πρόγραμμα της παράστασης ο Μίκης Θεοδωράκης απηύθυνε προς τους θεατές μια ανοιχτή επιστολή στην οποία εξηγεί τους σκοπούς και τις προθέσεις του.
Η επιστολή έχει ως εξής:
ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΛΑΪΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΜΑΝΟΥ ΚΑΤΡΑΚΗ
ΜIΚΗ ΘΕΟΔΩΡΑΚΗ ΛΑΪΚΗ ΟΠΕΡΑ
ΘΕΑΤΡΟΝ ΚΑΛΟΥΤΑ
ΑΝΟΙΚΤΗ ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΤΟΥ ΜΙΚΗ ΘΕΟΔΩΡΑΚΗ
Αγαπητέ φίλε,
Τώρα που ανέβηκε πια «ΤΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΤΟΥ ΝΕΚΡΟΥ ΑΔΕΛΦΟΥ» μπορώ νομίζω να πω ότι ο στόχος μου ήταν κατ’ αρχήν πολιτικός.
Σε στιγμές τόσο κρίσιμες για το έθνος και το λαό, πιστεύω πως ο ζωντανός καλλιτέχνης πρέπει να καταπιάνεται με έργα και με ενέργειες που θα βοηθήσουν άμεσα για να λυθεί η κρίση για να βρεθεί διέξοδος.
Πιστεύω πώς ο μοναδικός δρόμος για να κερδίσουμε τη μάχη μπροστά στην ιστορία και στον πολιτισμό, είναι, αυτή τη στιγμή, η αληθινή ΕΝΟΤΗΤΑ.
Όχι ενότητα συμβατική, σκόπιμη. Ενότητα τακτική — αλλά ενότητα ουσιαστική όλων των Ελλήνων.
Ανήκω στην προοδευτική παράταξη. Σήκωσα το βάρη του διχασμού. Όμως είμαι έτοιμος να δώσω το χέρι και να ξεχάσω για πάντα, τα μαρτύρια και τις εξορίες, αν πρόκειται να συμφωνήσουμε γύρω από ένα πλατύ πρόγραμμα που θα εξασφαλίζει την αναγέννηση της πατρίδας.
Ξέρω ακόμα πως αν αυτή τη στιγμή δεν βρεθεί ο τρόπος για να γίνει αυτή η ενότητα πραγματικότητα, μας περιμένουν καινούργιες σκληρές δοκιμασίες που θα καθυστερήσουν σε βαθμό επικίνδυνο την παρουσία του έθνους μας ανάμεσα στη μεγάλη οικογένεια των λαών της γης, καθώς ο ένας με τον άλλον μπαίνουν στο δρόμο της δημιουργικής αναγέννησης.
Έως πότε θα ‘μαστε ουραγοί;
Έτσι για να πετύχω αυτή την εθνική αφύπνιση, μεταχειρίζομαι μέσα στο έργο μου τρόπους οξείς – αλήθειες πικρές – και μεθόδους καυτερές, που σοκάρουν. Όχι το μεγάλο κοινό, όπως έδειξε η πείρα. Αλλά λίγους: «Ειδικούς».
Δεν είπα ψέματα, ούτε προσπάθησα να ξεγελάσω κανένα.
Πήρα την πεμπτουσία, τους αρμούς της ζωής που ζήσαμε.
Έδειξα το πρόσωπο της Ιστορίας που πλάσαμε, και που όλοι μας λίγο ως πολύ, είμαστε υπεύθυνοι δίχως ψιμύθια και εξωραϊσμούς.
Γιατί στο βάθος πιστεύω στην ίδια τη ζωή. Έχω εμπιστοσύνη απέραντη. Γνωρίζω πώς είμαι μαζί της. Πώς την υπηρετώ. Κι’ ακόμα πιστεύω πως η ζωή δίνει τη νίκη σ’ αυτούς που την υπηρετούν και την πιστεύουν, που γίνονται συνειδητά της όργανα. Είτε είναι άτομα. Είτε είναι κόμματα. Είτε είναι λαοί.
Μην τρομάζετε πολύ με τις αλήθειες του «ΝΕΚΡΟΥ ΑΔΕΛΦΟΥ» γιατί προδίδεσθε.
Σε τελευταία ανάλυση ανήκετε σ’ ένα λαό συγκεκριμένο, και αυτόν υπηρετείτε. Γι’ αυτόν κάνετε θυσίες.
Όλα τ’ άλλα είναι τα ΜΕΣΑ: Και οι Ιδέες – και ο ανθρωπισμός – και οι κοσμοθεωρίες.
Και βέβαια δεν ξεχνώ πώς δεν μπορεί να υπάρξει αληθινή υπηρεσία προς τον λαό αν δεν είσαι αγνός σαν την ιδέα – μεστός σαν την ανθρωπιά – δυνατός σαν την τετράγωνη σκέψη.
Σε σένα αναγνώστη, θεατή και ακροατή, φίλε ή εχθρέ, ΣΥΜΠΑΤΡΙΩΤΗ, προσφέρω δίχως διάκριση αυτό το έργο που αγαπώ και πιστεύω.
Δεν σε καλώ, ούτε σε παρακαλώ να πας να το δεις !
Θέλω μονάχα απ’ τη στιγμή που θα σε πείσει αυτή μου η προσπάθεια, να μη με ΥΠΕΡΤΙΜΗΣΗΣ!
Θέλω να ξέρεις καλά πως αν στάθηκα, αν στέκομαι κι’ αν θα σταθώ ακόμα, αυτό το χρωστώ αποκλειστικά στη δική σου έμπρακτη και δυναμική συμπαράσταση.
Δεν έχω δύναμη άλλη καμιά, παρά μονάχα αυτή που μου δίνεις εσύ.
Με φιλικούς χαιρετισμούς
ΔΙΑΝΟΜΗ
ΠΡΩΤΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ (Παπαμερκουρίου)
ΜΑΝΝΑ: Λούλα Ιωαννίδου
ΠΑΥΛΟΣ, γιός της, 20 ετών (αριστερός): Νίκος Ξανθόπουλος
ΑΝΔΡΕΑΣ, γιός της, 25-30 ετών (δεξιός): Κώστας Παππάς
ΔΕΥΤΕΡΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ (Στεφάνου)
ΠΑΤΕΡΑΣ: Θόδωρος Καμενίδης
ΜΑΝΝΑ: Μαρία Δημητριάδου
ΙΣΜΗΝΗ, κόρη τους, 18 ετών: Βέρα Ζαβιτσιάνου
ΠΕΡΙΚΛΗΣ, γιός τους, δεξιός: Γιώργος Μπέλλος
ΤΡΙΤΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ
ΜΑΝΝΑ: Μπέττυ Αρβανίτη
ΝΙΚΟΛΙΟΣ, 20-25 ετών (αριστερός): Γιώργος Κατσάρας
ΤΕΤΑΡΤΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ
Κος ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ: Γιώργος Βλαχόπουλος
ΠΟΠΗ, κόρη του: Ζωή Παπαδοπούλου
ΤΑΚΗΣ, αρχηγός των Δεξιών: Θόδωρος Έξαρχος
ΜΙΑ ΓΥΝΑΙΚΑ, που σκότωσαν το παιδί της: Δέσποινα Μπεμπεδέλη
ΕΝΑΣ ΕΠΙΚΕΦΑΛΗΣ μαζί με τους άντρες του: Νίκος Πασχαλίδης
ΕΝΑΣ ΤΥΦΛΟΣ: Μάνος Κατράκης
ΜΑΡΙΑ, κόρη του, 16 ετών: Μαρία Κωνσταντάρου
ΧΑΡΟΣ, με άσπρο κοστούμι και παπιγιόν: Μάκης Πανώριος
ΓΡΗΓΟΡΗΣ, αρχηγός των ανταρτών με τους άντρες του: Κώστας Χρέλιας
ΛΑΪΚΟΣ ΤΡΑΓΟΥΔΙΣΤΗΣ: Γρηγόρης Μπιθικώτσης
ΛΑΪΚΟΙ ΜΟΥΣΙΚΟΙ: Κώστας Παπαδόπουλος-Λάκης Καρνέζης (μπουζούκι), Σταύρος Πλέσσας (κιθάρα)
ΛΑΪΚΟΙ ΧΟΡΕΥΤΕΣ: Δ. Απυρανθίτης, Α. Μίχας, Ζ. Σοκορέλλης
ΟΜΑΔΑ ΠΑΝΤΟΜΙΜΑΣ (Μάννα και δύο αδέλφια): Ζουζού Νικολούδη (Λυδία Γραβάνη), Κ. Φραγκόπουλος, Κ. Καραγιάννης.
Το έργο μποϋκοτάρεται από την ηγεσία της ΕΔΑ, με το πρόσχημα ότι η γραμμή της “Εθνικής Συμφιλίωσης” που προβάλλεται, πολιτικά εξομοιώνει τις ευθύνες των δυο παρατάξεων στον εμφύλιο, τους θύτες με τα θύματα. Ο Θεοδωράκης καταγγέλλει δημόσια αυτή την ενέργεια και επέρχεται η πρώτη δημόσια ρήξη. Ειδικότερα ο Μίκης Θεοδωράκης εξέφρασε τη δυσαρέσκειά του για τον τρόπο που αντιμετωπίστηκε το έργο του “Το τραγούδι του νεκρού αδελφού” από τα δύο λογοτεχνικά περιοδικά της Αριστεράς «Δρόμοι της Ειρήνης» και «Επιθεώρηση Τέχνης» στα οποία αρθρογραφούσε συχνά. Και τα δύο περιοδικά αγνόησαν τελείως την παράσταση και απαξίωσαν να γράψουν την παραμικρή κριτική.
Στις κατηγορίες προσπάθησε να απαντήσει η «ΑΥΓΗ». Αφού πλέκει το εγκώμιο του Θεοδωράκη «…Η Αριστερά ήταν και είναι περήφανη που μια τέτοια καταξιωμένη προσωπικότητα (Μ.Θ.) ξεπήδησε από τις γραμμές της και βρίσκεται πάντα στις γραμμές της. Τον περιβάλλει με άμετρη αγάπη και στοργή, γιατί είναι δικό της δημιούργημα, γιατί αυτή του στάθηκε η πνευματική τροφή και του άνοιξε τους ιδεολογικούς εκείνους ορίζοντες που τον ενέπνευσαν και έδωσαν περιεχόμενο και πνοή στο υπέροχο έργο του. Η Αριστερά δεν βλέπει τον Θ. σαν κάτι το έξω απ’ αυτήν. Τον βλέπει σαν σάρκα από την σάρκα της. Έτσι δεμένος αισθάνεται και ο ίδιος μαζί της. («Είμαι σημαδεμένος μια για πάντα σ’ όλο μου το κορμί και την ψυχή από μια βέργα με σύρμα αγκυλωτό»)», διευκρινίζει ότι του ασκείται συντροφική κριτική. «Και ακριβώς γι’ αυτό η Αριστερά έχει το χρέος να τον βοηθά όχι μόνο σαν καλλιτέχνη, αλλά και σαν αγωνιστή του λαού.» ΑΥΓΗ: 17/2/1963 Μια οφειλόμενη απάντηση της “Αυγής” στις απόψεις του συνθέτη Μ. Θεοδωράκη.
Για το έργο ο Θεοδωράκης θα πει αργότερα «Με το “Τραγούδι του νεκρού αδελφού” (1962), επιχειρήσαμε μαζί με τον Κατράκη και τους συνεργάτες μας ένα βήμα προς μια άλλη πρωτόγνωρη περιοχή: Το λαϊκό θέατρο ή καλύτερα τη λαϊκή τραγωδία. Τραγωδία! Και γιατί όχι τραγούδι; Πράγματι, ίδια λέξη, άφθαρτη μέσα από τους αιώνες. Το λαϊκό τραγούδι της εποχής της λατρείας του Τράγου-Διονύσου παντρεμένο με το μύθο, οδήγησε βασανιστικά στην κατάκτηση μιας καινούργιας θεατρικής φόρμας, που σε κάθε περίπτωση βρισκόταν σε διάλογο με το λαό. Μήπως δεν έχτισαν θέατρα για 5, 10, 15 χιλιάδες θεατές. Για να δουν και ν’ ακούσουν, τι; Αισχύλο, Σοφοκλή, Αριστοφάνη. Ποιος ήταν ο μύθος της σύγχρονης Ελλάδας; Για μας που βγαίναμε μέσα από το Μακρονήσι (Κατράκης, Μπιθικώτσης και υποφαινόμενος), ο σύγχρονος μύθος ήταν ο Εμφύλιος. Εκεί σταυρώθηκε ο λαός μας.»
Ο Παύλος του «Τραγουδιού του νεκρού αδερφού» ήταν ο ΕΠΟΝίτης Παύλος Παπαμερκουρίου, που εκτελέστηκε, σε ηλικία 28 ετών, στις 8 Ιούλη 1949, στο Γουδί. Ηγετική φυσιογνωμία του αντιστασιακού νεολαιίστικου κινήματος στην Κατοχή, στέλεχος της ΕΠΟΝ των Ανατολικών συνοικιών της Αθήνας. Ο «χρυσός αετός της Αθήνας», όπως τον αποκαλούσαν οι σύντροφοί του για το παράστημά του και τα χρυσόξανθα μαλλιά του, συνελήφθη στην Αθήνα στον εμφύλιο πόλεμο το 1949, καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτελέστηκε στην συνέχεια. Η εκτέλεση του φίλου και συντρόφου Παύλου ενέπνευσε τον Μίκη Θεοδωράκη για τη δημιουργία της σύγχρονης μουσικής τραγωδίας “Το Τραγούδι του Νεκρού Αδελφού”.
Κι ένα σχετικό ντοκουμέντο από το φιλμ του Γιώργου Λογοθέτη
ΔΥΟ ΓΙΟΥΣ ΕΙΧΕΣ ΜΑΝΝΟΥΛΑ ΜΟΥ, του Γιώργου Λογοθέτη