Το μάθημα της ιστορίας: «ποτέ δεν πρέπει να ξεχνάμε και ποτέ δεν πρέπει να σιωπάμε»
Άρθρο του Γιώργου Αγοραστάκη
27η Ιανουαρίου έχει καθιερωθεί ως η Διεθνής Ημέρα Μνήμης των Θυμάτων του Ολοκαυτώματος. «Σήμερα και κάθε μέρα, ας αποφασίσουμε να μην παραμείνουμε ποτέ ξανά σιωπηλοί μπροστά στο κακό και να υπερασπιζόμαστε πάντα την αξιοπρέπεια και τα δικαιώματα όλων» ήταν το μήνυμα του γενικού γραμματέα του ΟΗΕ Αντόνιο Γκουτέρες κατά την επέτειο του 2023.
«…Ενθυμούμενοι το Ολοκαύτωμα, αναγνωρίζουμε τις απειλές για την ελευθερία, την αξιοπρέπεια και την ανθρωπότητα και στη δική μας εποχή» σημείωσε. Γι’ αυτό «δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε» και «να μην σιωπάμε». «Να μην σιωπάμε ποτέ μπροστά στο μίσος. Να μην είμαστε ανεκτικοί στη μισαλλοδοξία. Ποτέ αδιάφοροι για τα βάσανα των άλλων».
«…το μίσος δεν ξεκινά στο κενό. Οι Ναζί δεν επινόησαν τον αντισημιτισμό, την ευγονική ή τις έννοιες της φυλετικής υπεροχής στα ξαφνικά». «Ο κώδωνας κινδύνου χτυπούσε από την αρχή. Υπήρχε η ρητορική του μίσους και η παραπληροφόρηση. Η περιφρόνηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και του κράτους δικαίου. Η αποθέωση της βίας και οι ιστορίες φυλετικής υπεροχής. Η περιφρόνηση για τη δημοκρατία και τη διαφορετικότητα». Όπως και «η εκκωφαντική σιωπή -τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό- που τους ενθάρρυνε».
«Σε όλη την ανθρώπινη ιστορία, το μίσος που ξεκινά δηλώνοντας: «Δεν έχεις δικαίωμα να ζεις ανάμεσά μας» αργά ή γρήγορα γίνεται: «Δεν έχεις δικαίωμα να ζεις».
Πόσο σημαντικά και επίκαιρα ηχούν τούτα τα λόγια, ειδικά τούτη την περίοδο όπου διεξάγονται στρατιωτικές επιχειρήσεις σπέρνοντας τον όλεθρο, σκοτώνοντας δεκάδες χιλιάδες αμάχους. Το μάθημα αυτής της τραγικής ιστορίας φαίνεται να μην έχει πει τίποτα σε κυβερνήσεις και χώρες που επιδεικτικά δείχνουν να το περιφρονούν.
Μόλις χτες το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης κάλεσε το Ισραήλ σε μέτρα για την αποτροπή της γενοκτονίας των Παλαιστινίων της Γάζας εναντίον των οποίων έχει εξαπολύσει πόλεμο! (Δείτε εδώ την σχετική ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ του Παγκρήτιου Συλλόγου Φίλων Μίκη Θεοδωράκη)
Η μνήμη του Ολοκαυτώματος, -στην ουσία της- είναι ένα κάλεσμα για καταγγελία και αγώνα εναντίον της βίας, του πολέμου, του μίσους, όπου εμφανίζεται, πολύ δε περισσότερο όταν πρόκειται για γενοκτονία. Η θέση μας απερίφραστα πρέπει να είναι ενεργητικά καταδικαστική.
Όχι στη λήθη λοιπόν και τη σιωπή. Θυμόμαστε και δεν ξεχνάμε με τη μουσική. Γι’ αυτό και μείς εδώ στον mikisguide, στην Διεθνή Ημέρα Μνήμης των Θυμάτων του Ολοκαυτώματος κάνουμε ένα μουσικό αφιέρωμα.
Μουσική για την κόλαση των ναζιστικών στρατοπέδων συγκέντρωσης
Στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Μαουτχάουζεν, 30 Ιουλίου 1942. Ο Hans Bonerawitz μετά από μια απόπειρα διαφυγής, συλλαμβάνεται και μεταφέρεται (φωτ. στο κέντρο) στην αγχόνη για εκτέλεση σε πομπή, οδηγούμενος από μια μουσική μπάντα κρατουμένων. Δεξιά – αριστερά έχουν παραταχθεί οι συγκρατούμενοί του και παρακολουθούν την τελετή του θανάτου, ώστε να παραδειγματιστούν.
Ποτέ στην ιστορία της ανθρωπότητας δεν παρουσιάστηκε τόσο κτηνώδης δράση του ανθρώπου, όπως έγινε στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, όπου εκατομμύρια ανθρώπινες ζωές αφαιρέθηκαν με τον πιο απάνθρωπο τρόπο. Δεν υπάρχει λέξη που να μπορεί να αποδώσει τις πράξεις. Η λέξη «κτηνώδης», «θηριώδης» δε τις εκφράζει καθόσον δεν υπάρχουν ζώα (κτήνη, θηρία) που να σκοτώνουν αναίτια εκτός και αν είναι λυσσασμένα.
Οι σφαγές του παρελθόντος και οι ονομαζόμενες «εθνοκαθάρσεις» εμφανιζόταν στα πλαίσια πολεμικών συγκρούσεων που κατέληγαν σε μαζικές σφαγές. Ποτέ πριν στο παρελθόν δεν είχαμε μια καλά σχεδιασμένη επιχείρηση μαζικής εξόντωσης ανθρώπων και μάλιστα με βιομηχανικό τρόπο.
Πως μπορείς λοιπόν να αποδώσεις μουσικά αυτή τη φρίκη; Υπάρχουν τραγούδια γι’ αυτήν την «σκοτεινή εποχή» του ναζισμού όπως διερωτάται ο Μπρεχτ;
Και βέβαια υπάρχουν. Το πλέον διάσημο μουσικό έργο για το ολοκαύτωμα είναι: «Η Μπαλάντα του Μαουτχάουζεν» των Μίκη Θεοδωράκη και Ιάκωβου Καμπανέλλη.
Σε μια συνομιλία μας με τον Μίκη Θεοδωράκη το 2008, του ζήτησα να μου πει ποια έργα για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης άλλων Συνθετών, του έκαναν εντύπωση. Μου ανέφερε τα εξής, -τα οποία είναι έργα διαφορετικών «τεχνοτροπιών»- και τα οποία σχολίασε ανάλογα:
Από τους αγαπημένους του Συνθέτες, τη «Γερμανική Συμφωνία, ή Αντιφασιστική Συμφωνία» (1935-58) του Hanns Eisler και τη «Συμφωνία No. 13 – Babi Yar» (1962) του Dmitri Shostakovich. Τον «Επιζώντα της Βαρσοβίας» (1947) του μουσικού του αντιπάλου Arnold Schoenberg και το «Κουαρτέτο για το τέλος του χρόνου» (1941) του δασκάλου του Olivier Messiaen, γραμμένο στο στρατόπεδο αιχμαλώτων πολέμου, στο Γκέρλιτζ όπου ήταν κρατούμενος.
Τα αναφερόμενα πέντε μεγάλα έργα παρουσιάζονται στην συνέχεια.
Μίκη Θεοδωράκη – Ιάκωβου Καμπανέλλη, “Η Μπαλάντα του Μαουτχάουζεν (Mauthausen)”
Ποίηση: Ιάκωβος Καμπανέλλης
Σύνθεση: 1965, Αθήνα
Πρώτη Ηχογράφηση: 1965, Μαρία Φαραντούρη. Ο δίσκος συμπληρώθηκε με 6 τραγούδια (Κύκλος Φαραντούρη).
Στο φυλλάδιο του δίσκου σημειώνονται:
«Η σύνθεση του κύκλου ΜΑΟΥΤΧΑΟΥΖΕΝ έγινε το 1965, όταν ο Ιάκωβος Καμπανέλλης παρουσίασε τα ποιήματά του στο σπίτι του συνθέτη.
Ο ελεγειακός χαρακτήρας του έργου οδήγησε τον Θεοδωράκη σε αναζήτηση νέων χρωμάτων σε σχέση με κείνα που δεσπόζουν έως τότε στις ηχογραφήσεις του. Έτσι δεν χρησιμοποίησε μπουζούκια, τα οποία αντικατέστησε με ηλεκτρονική κιθάρα και πρόσθεσε βιολοντσέλο, φλάουτο και τύμπανα. Αυτό το νέο ορχηστρικό χρώμα ταίριαζε απολύτως με τη χροιά της φωνής της Μαρίας Φαραντούρη, που ουσιαστικά με τον κύκλο αυτόν έκανε την είσοδό της στο τραγούδι. Μια είσοδο ομολογουμένως εντυπωσιακή, αφού η πρώτη παρουσίαση του ΜΑΟΥΤΧΑΟΥΖΕΝ σε κεντρικό θέατρο της Αθήνας υπήρξε αρκετή για να την καθιερώσει ως τη μεγαλύτερη Ελληνίδα τραγουδίστρια της εποχής μας. Γεγονός που ήρθαν να επιβεβαιώσουν εκτός από το ελληνικό κοινό και το ξένο, καθώς και μερικοί από τους πιο έγκριτους κριτικούς του κόσμου.
Θα έλεγε κανείς πως όσο περνά ο χρόνος, τόσο μεγαλώνει η αξία του ΜΑΟΥΤΧΑΟΥΖΕΝ. Παρά το ότι έχει παρουσιαστεί σε χιλιάδες συναυλίες και οι πωλήσεις του δίσκου σε όλον τον κόσμο έχουν φτάσει σε αστρονομικούς αριθμούς, ο κόσμος ζητά όλο και πιο πολύ να το ακούσει.
Στο Ισραήλ το ΜΑΟΥΤΧΑΟΥΖΕΝ θεωρείται κάτι σαν εθνικός ύμνος. Ιστορική θεωρείται πια η παρουσίαση του έργου το 1988 μέσα στο ομώνυμο στρατόπεδο σε τρεις γλώσσες: εβραϊκά με την ισραηλινή τραγουδίστρια Elinoar Moav, ελληνικά με την Μαρία Φαραντούρη και γερμανικά με την Gisela May.
Στις μέρες μας κυκλοφορεί διεθνώς σε μια νέα τρίγλωσση έκδοση. Αυτή τη φορά το ΜΑΟΥΤΧΑΟΥΖΕΝ το τραγουδούν ελληνικά η Μαρία Φαραντούρη, εβραϊκά η Elinoar Moav και αγγλικά η Νάντια Weinberg.
Περιττό να προσθέσουμε – γιατί είναι πια πασίγνωστο – ότι το ΜΑΟΥΤΧΑΟΥΖΕΝ είναι τελικά ένας ύμνος στη ζωή και στον έρωτα. Ο στίχος “Έρωτα μες στο μεσημέρι, σ’ όλα τα μέρη του θανάτου, ώσπου ν’ αφανιστεί η σκιά του”, τα λέει όλα».
ANDREAS BRANDES, μουσικοκριτικός.
Μίκης Θεοδωράκης – Η Μπαλάντα Του Μαουτχάουζεν & 6 Τραγούδια (Κύκλος Φαραντούρη)
Hanns Eisler, Deutsche Sinfonie, Op. 50 (1935-1947)
Δεν γνωρίζουν όλοι ό,τι την άνοιξη του 1933, όταν ο Χίτλερ μόλις ανέλαβε τα καθήκοντά του, λειτουργούσαν τρία στρατόπεδα: το Breitenau, το Dachau και το Oranienburg. Εκεί στάλθηκαν κυρίως κομμουνιστές που συνελήφθησαν από την S.A. μετά την πυρκαγιά στο Ράιχσταγκ.
Ο Eisler άρχισε να συνθέτει το «Deutsche Sinfonie, Op. 50» αμέσως μετά από αυτά τα γεγονότα. Αρχικά το έργο είχε προγραμματιστεί για να εκτελεσθεί στην Παγκόσμια Έκθεση στο Παρίσι το 1937, αλλά ακυρώθηκε η παράστασή του λόγω πιέσεων που άσκησε η ναζιστική κυβέρνηση. Εκτελέστηκε μετά τον πόλεμο.
Dmitri Shostakovich, Symphony No. 13 in B Flat Minor ‘Babi Yar’ (1962)
Η Συμφωνία Νο. 13 του Σοστακόβιτς, για σόλο μπάσο, μπάσο χορωδία και συμφωνική ορχήστρα, η επονομαζόμενη «Babi Yar», βασίστηκε σε ποίηση του Yevgeny Yevtushenko. Στο πρώτο μέρος, ο συνθέτης αναφέρεται στο ποίημα Μπάμπι Γιαρ, το οποίο περιγράφει την τραγική μοίρα των 33.000 Εβραίων που δολοφονήθηκαν σε μια χαράδρα κοντά στο Κίεβο στις 29 και 30 Σεπτεμβρίου 1941. Αυτή η μαζική δολοφονία που διέπραξαν οι Ναζί παραμένει ένα από τα πιο φρικιαστικά σύμβολα του Ολοκαυτώματος.
Ο Σοστακόβιτς ξεκίνησε τη συγγραφή του έργου τον Μάρτιο του 1962.
Arnold Schoenberg, Survivor from Warsaw (1947)
Μετά την άνοδο του ναζισμού στην εξουσία, ο Arnold Schoenberg, αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη Γερμανία και να κατευθυνθεί στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ανάμεσα στα έργα του εκεί είναι το «Survivor from Warsaw», που γράφτηκε το 1947 ως φόρο τιμής στα θύματα του Ολοκαυτώματος.
Στον Survivor, ο Schoenberg παρουσιάζει μια φανταστική αναπαράσταση της εξέγερσης του γκέτο της Βαρσοβίας και χρησιμοποιεί δωδεκαφθογγική μουσική τεχνική για να απεικονίσει την τραυματική μνήμη. Ο ίδιος έγραψε και το λιμπρέτο για το έργο, στο οποίο ένας επιζών του Ολοκαυτώματος αγωνίζεται να θυμηθεί τα γεγονότα από το γκέτο της Βαρσοβίας.
Olivier Messiaen, Quartet for the End of Time: A Prisoner of War Composition (1940)
Ο Olivier Messiaen, ένας από τους κορυφαίους Γάλλους συνθέτες και δάσκαλος του Μίκη Θεοδωράκη, κλήθηκε να υπηρετήσει στον γαλλικό στρατό στον πόλεμο το Μάιο του 1940. Λίγο αργότερα, συνελήφθη στο Βερντέν από τους Γερμανούς. Μεταφέρθηκε στο Stalag VIII-A, ή «Στρατόπεδο Συγκέντρωσης Αιχμαλώτων Πολέμου 8-A», στο Γκέρλιτζ (Görlitz) της Πολωνίας.
Μέσα στις φρικτές συνθήκες ενός στρατοπέδου συγκέντρωσης αιχμαλώτων, συνέβη το απρόσμενο: Με τη βοήθεια «φιλόμουσων» φρουρών του στρατοπέδου, ο Messiaen αφέθηκε και συνέθεσε ίσως το πιο γνωστό έργο του, το υπερβατικό «Κουαρτέτο για το Τέλος του Χρόνου». Σε μια παγωμένη νύχτα τον Ιανουάριο του 1941, ενώπιον ενός απίθανου ακροατηρίου μερικών εκατοντάδων στρατιωτών και κρατουμένων, ο Messiaen και οι τρεις συνάδελφοί του μουσικοί έδωσαν την πρώτη του παράσταση μέσα στο στρατόπεδο. Ο τσελίστας, Pasquier, περιέγραψε την πρεμιέρα:
Όλοι άκουγαν με ευλάβεια, με σχεδόν θρησκευτικό σεβασμό, συμπεριλαμβανομένων και εκείνων που ίσως άκουγαν μουσική δωματίου για πρώτη φορά. Ήταν «θαυματουργό». Αυτοί οι άνθρωποι, που δεν είχαν ξανακούσει τέτοια μουσική, έμειναν σιωπηλοί. Αυτοί οι άνθρωποι, που ήταν εντελώς μουσικά ανίδεοι, ένιωσαν ότι αυτό ήταν κάτι εξαιρετικό. Κάθισαν τέλεια ακίνητοι, με δέος. Ούτε ένα άτομο δεν κινήθηκε…».
Δες ακόμα τα σχετικά με το Μαουτχάουζεν:
Ο Μίκης Θεοδωράκης με το “Μαουτχάουζεν” μέσα στο Μαουτχάουζεν