skip to Main Content

Εισήγηση του Γιώργου Αγοραστάκη στο 2ο συνέδριο Καλλιτεχνικού Σχολείου Ηρακλείου 4-5 Μαΐου 2023 στο Ηράκλειο, με τίτλο: “Κρήτη: Τόπος & Τέχνη”, υπότιτλος: «Η Κρητική Λογοτεχνία διαχρονικά, έμπνευση για όλες τις τέχνες».

Ο Μίκης Θεοδωράκης και η Κρήτη

Ο Μίκης Θεοδωράκης είχε ένα πολύ ισχυρό δεσμό με την Κρήτη. Ήταν ένας δεσμός ιστορικός και πνευματικός. Δεν έβλεπε την Κρήτη ταυτοτικά, ως τον τόπο καταγωγής του, αλλά κυρίως ως την πνευματική του φύτρα. Η πνευματική, η αγωνιστική, η εσώτερη Κρήτη δούλευε διαρκώς μέσα του, πράγμα που συντέλεσε τόσο στην διαμόρφωση της προσωπικότητάς του, όσο και στο περιεχόμενο του έργου του.

Οι Κρήτες, με τους ατέρμονους αγώνες τους για την Ελευθερία και την αξιοπρέπεια,  συσσώρευσαν τις ηρωικές και τραγικές της εμπειρίες στον ψυχικό τους  κόσμο,  τις έκαναν πνεύμα και τέχνη που διαπερνά όλες τις εκφράσεις του λαϊκού πολιτισμού και της Κρητικής παράδοσης.  Σ’ αυτό το πνεύμα διαπαιδαγωγήθηκε και ο Μίκης Θεοδωράκης από μικρός μέσα στο σπίτι του. Αυτό το πνεύμα εγκολπώθηκε και στην συνέχεια εξέφρασε με το έργο του. Το τραγικό πνεύμα και το αγωνιστικό ήθος της «άνω Κρήτης» αποτελεί ένα από τα αρχέτυπά του κι αντιπροσωπεύει κάτι πολύ βαθύτερο στην κοσμοθεωρία του και στο έργο του. Η «άνω Κρήτη» είναι η «έσω φωνή» του, που δουλεύει μέσα του ως “κατηγορηματική προσταγή”, που τον ωθεί στο κοινωνικό, πολιτικό, καλλιτεχνικό, κι εθνικό πεδίο και του υπαγορεύει το αγωνιστικό «χρέος» και την ευθύνη, απέναντι στον εαυτό του, στο γένος του, στην Ελλάδα, για αντίσταση, για αγώνα, για Ελευθερία, για αξιοπρέπεια.

Την κεντρική θέση στην σύστημα αξιών του Θεοδωράκη κατέχει η «ελευθερία». Η Ελευθερία στον Θεοδωράκη δεν ορίζεται απλά ως μια κατάσταση και ως ένα δικαίωμα, αλλά κυρίως ως μια ατομική ευθύνη, στο πλαίσιο μιας κοινωνικής ομάδας, και ενός συλλογικού αγώνα που στοχεύει στην κατάκτησή της. Η ιδέα της ελευθερίας πραγματώνεται μέσα από την καθημερινή πράξη και συνεπάγεται ευθύνη προς τον εαυτό μας και προς τους άλλους. Γι’ αυτό ο Θεοδωράκης θεωρεί έννοιες αλληλένδετες την ελευθερία με την ευθύνη και το χρέος, τονίζοντας: «Ελευθερία είναι το δικαίωμα να είμαι υπεύθυνος κάθε στιγμή, σε κάθε περίπτωση. Ελευθερία είναι ΤΟ ΧΡΕΟΣ»[1].

Με το ντουφέκι και με τη λύρα

Σε συνέντευξή του στο Ηράκλειο το 2005[2] και στην ερώτηση «Πόσο Κρητικός αισθάνεστε, πόσο επηρέασε τη ζωή και το έργο σας η καταγωγή σας από το νησί;» απάντησε: «Δεν θα πω ότι οι Κρητικές μου ρίζες πάνε βαθιά στον χρόνο, με προγόνους που να κατέχουν καλά τόσο το ντουφέκι όσο και την λύρα (όπως εγώ), που τους έχω στο αίμα μου και διδάχθηκα απ’ αυτούς. Θα πω μόνο ότι το τι είναι καθείς, το δείχνει με τη ζωή του και με το έργο του. Εγώ πάντως στο βιογραφικό μου έγραψα πως είμαι «Έλληνας και Κρητικός». Και κάποτε, όταν θύμωνα με την Αθήνα, έλεγα «Κρητικός και Έλληνας».

Οι πηγές της έμπνευσης του Θεοδωράκη -κατά τα γραφόμενά του- βρίσκονται[3]: 1) στη σύγχρονη νεοελληνική ιστορία με τους μύθους της και τα σύμβολά της, 2) στους αρχαίους τραγικούς και 3) στο δημοτικό και λαϊκό τραγούδι. Απ’ αυτές τις πηγές παίρνει τα ερεθίσματά του τα οποία μετουσιώνει σε τέχνη φιλτράροντάς τα με την «Κρητική ματιά του». Μ’ αυτή την έννοια μπορούμε να παρατηρήσομε ότι το Κρητικό πνεύμα διαπερνά το σύνολο του έργου του Θεοδωράκη.

 

Ο λογοτέχνης Μίκης Θεοδωράκης και η Κρήτη

Ο Μίκης Θεοδωράκης υπήρξε ένας πολυσχιδής δημιουργός κι ένας πολυτάλαντος και μεγαλοφυής καλλιτέχνης. Το έργο του είναι τεράστιο και παραμένει στο μεγάλο του μέρος άγνωστο. Περισσότερο είναι γνωστός για το μουσικό του έργο. Δεν υστερεί όμως και ως συγγραφέας και λογοτέχνης. Και το συγγραφικό του έργο, είναι εξ’ ίσου μεγάλο[4].

Τα λογοτεχνικά του έργα ταξινομούνται σε δύο ομάδες: στα ποιητικά και στα πεζά[5]. Το κατ’ εξοχήν «Κρητικό» του έργο είναι η αυτοβιογραφία του «Οι Δρόμοι του Αρχάγγελου»[6] που είναι και το μεγαλύτερό του. Το έργο αυτό το διαπερνά η  «Κρητική του ματιά», γι’ αυτό και θεωρώ ότι πρέπει να κατατάσσεται στην Κρητική λογοτεχνία.

«Οι δρόμοι του Αρχάγγελου -γράφει ο καθηγητής Ε.Καψωμένος[7]-αποτελούν το πιο αντιπροσωπευτικό δείγμα της πολυδιάστατης συγγραφικής του παραγωγής, καθώς εμπεριέχουν, στην πληρέστερη εκδοχή τους, το μυθικό Σύμπαν και το αξιακό σύστημα του συγγραφέα.

…Μεταφέρει στο έργο του τον πυρήνα της συλλογικής και της ιστορικής εμπειρίας που ενυπάρχει στα ατομικά του βιώματα. Έτσι αντιστρέφει τον κανόνα της αυτοβιογραφίας, εκφράζοντας το κοινωνικό μέσω του ατομικού, το αντικειμενικό μέσω του υποκειμενικού, το δημόσιο μέσω του ιδιωτικού. Και αποδείχνει ότι έχει εσωτερικεύσει την ντόπια (Κρητική) πολιτισμική παράδοση. Στο επίπεδο της έκφρασης η ενοποιούσα αρχή είναι ένας χειμαρρώδης λόγος που σε συμπαρασύρει με τη μαγεία της αφήγησης».

Όντως, ο αφηγηματικός λόγος του Θεοδωράκη θύμιζε ένα γέρο Κρητικό παραμυθά που διηγούνταν τις αληθινές ιστορίες, τις δοκιμασίες, τις θυσίες, τους αγώνες της ζωής του. Έχοντας αφομοιώσει όλη την αφηγηματική παράδοση της Κρήτης, ήταν ένας θυμόσοφος λάλος (παππούς) που με το βαθύ στυλωμένο στο χρόνο βλέμμα του, λαλούσε τις ιστορίες του. Αφηγούταν  και στοχαζόταν. Ανακάτευε και συνέπλεκε την πραγματικότητα με το μύθο, την ιστορία με την φαντασία. Οι δρόμοι του Αρχάγγελου είναι ένα τέτοιο «παραμυθένιο» ταξίδι με επίκεντρο την Κρήτη, όπου ο μύθος και η αλήθεια πάνε μαζί αντάμα.

Αφηγείται ο ίδιος[8]: «Μου άρεσε αυτό το παραμύθι, γιατί η ζωή είναι ένα παραμύθι, με τα παραμύθια ζεις. Ο αδερφός μου είχε γράψει έναν ωραίο στίχο: «Με τις ιστορίες και τα παραμύθια διπλασιάζουμε τη ζωή μας». Εγώ διπλασίασα, τριπλασίασα, δεκαπλασίασα τη ζωή μου. Εγώ δεν είμαι εβδομήντα οχτώ χρονών, είμαι εφτακοσίων εβδομήντα χρονών και γι’ αυτό έχω γράψει αυτό το μεγάλο έργο σε ποσότητα. Δεν λέω ότι δεν είναι σε ποιότητα καλό, αλλά σε ποσότητα έγραψα πολύ έργο, γιατί έζησα τόσα πολλά χρόνια, αλλά με τι; Με τα παραμύθια. Αυτά τα παραμύθια λοιπόν της Κρήτης, μου άλλαξαν όλη μου τη νοοτροπία, δηλαδή μπολιάστηκα με αυτή την πλευρά της Κρήτης, που δεν την είχα ζήσει. Την ήξερα χωρίς να τη ζήσω και ολοκληρώθηκε έτσι και η μουσική μου: ήταν ευρωπαϊκή, ήταν λαϊκή, ήταν και Κρητική, πήρε και το Κρητικό».

 

Ο μουσικός Μίκης Θεοδωράκης και η Κρήτη

Ο Θεοδωράκης αποδίδει την έμφυτη κλήση του στην μουσική στην Κρητική καταγωγή του. Θεωρεί ότι ο ίδιος πήρε από τους επαναστάτες και μουσικούς προγόνους του, που ήταν από τη πλευρά του παππού του Μιχάλη Θεοδωράκη ο Θεοδωρομανόλης (Εμμανουήλ Μαραγκάκης) και της γιαγιάς του Αικατερίνης Σπυριδάκη, ο Στέφανος Χάλης.

«Φαίνεται λοιπόν ότι την έφεση για τη μουσική την πήρα από τη κρητική μου καταγωγή» έγραψε το 1988 στον δίσκο που κυκλοφόρησε τότε ο Κώστας Μουντάκης με τίτλο «Στον Ψηλορείτη θ’ ανεβώ». «…Η Κρήτη είναι η πατρίδα μου και η μουσική της έχει ένα ιερό άκουσμα. Τα μουσικά της χρώματα έχουν την αρμονία της φύσης, δίχως επιτήδευση και έντεχνες παρεμβάσεις.

Οι γνήσιες λαϊκές βιωματικές εμπειρίες διαμόρφωσαν και τη κρητική μουσική. Μέσα στα ακούσματα των κρητικών μελωδιών εμπεριέχονται όλα τα στοιχεία της ιστορίας και της ζωντανής παράδοσης, εκφράζονται οι αντιλήψεις για τη ζωή, για τον έρωτα, για τα θάνατο, για τον αγώνα της λευτεριάς».

Ο Θεοδωράκης έχτισε την μουσική του πάνω στα θεμέλια της ελληνικής μουσικής παράδοσης χρησιμοποιώντας τις τεχνικές της ευρωπαϊκής λόγιας μουσικής. Τρία ήταν θεμέλια της μουσικής του -όπως αναφέρει- Βυζαντινή, Λαϊκή και Κρητική. Την παραδοσιακή Κρητική μουσική την ξεχωρίζει ως μια διακριτή κατηγορία.

Η επιρροή της Κρητικής μουσικής φαίνεται στα συμφωνικά του έργα, της δεκαετίας του ’50 μέχρι και στο συμφωνικό Ζορμπά του του ’80. Στα έργα αυτά αντλεί από την ψυχή και τους ρυθμούς της Κρητικής παραδοσιακής οργανικής μουσικής. Στην Κρητική μουσική και το χορό ο Θεοδωράκης διακρίνει τα στοιχεία του ατέρμονα ρυθμού, της πολυρυθμίας, της ορμής και της έκστασης που ενσαρκώνουν το διονυσιακό πνεύμα της ζωής.

Τα έντεχνα λαϊκά του τραγούδια ιδιαίτερα αυτά της δεκαετίας του ’60, επηρεάζονται από την παραδοσιακή φωνητική μουσική και την ποίηση των ριζίτικων τραγουδιών. Η λιτότητα της μελωδίας του, η δωρικότητα στην απόδοση, το ύφος και το ήθος της λαϊκής του μουσικής, είναι χαρακτηριστικά με επιρροές από τα ριζίτικα τραγούδια.

Στα ριζίτικα η εξάρτηση της μουσικής από το λόγο είναι απόλυτη, ο ρυθμός του στίχου καθορίζει το ρυθμό της μελωδίας και από τα ποιητικά μέτρα γεννώνται τα μουσικά. Τον ίδιο κανόνα ακολουθεί και ο Θεοδωράκης όταν συνθέτει. Πράγμα που φανερώνει τη σχέση του λόγιου έντεχνου τραγουδιού του με την Κρητική παράδοση και τη σχέση του λόγου και της μουσικής εκφοράς του στα τραγούδια του.

Ο Θεοδωράκης αναγνωρίζει την υψηλή αισθητική αξία που έχουν τα ριζίτικα τραγούδια τόσο από την πλευρά μουσικής όσο και από την πλευρά της ποίησης. Είναι χαρακτηριστική η διαπίστωσή του: «…αν ο Μότσαρτ ζούσε στην Κρήτη, τότε σίγουρα θα έγραφε ριζίτικα τραγούδια. Ενώ αν ο ανώνυμος συνθέτης του «Αετού» βρισκόταν στη Βιέννη τον 18ο αιώνα, θα συνέθετε σαν το Μότσαρτ»[9].

Σ’ ότι αφορά -τέλος- το ερώτημα «πως μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τη μουσική μας παράδοση»;  Απαντά ως εξής: «…πρέπει να πάρω όχι το πρόσωπο αλλά τη συνείδηση της παραδοσιακής μελωδίας, δηλαδή να προβώ σε ποιοτικές και όχι μόνο ποσοτικές αλλαγές. Αυτά τα παραδοσιακά στοιχεία, ζυμωμένα και αφομοιωμένα στο σήμερα, παίρνουν νέο χαρακτήρα. Ξαναζωντανεύουν. Γίνονται κάτι άλλο, επίκαιρο, ζωντανό. Έτσι ο λαός νιώθει το καινούργιο έργο σαν δικό του και συγχρόνως, καθώς αναδεύονται ασυνείδητα μέσα του οι ιστορικές μνήμες, η αισθητική απόλαυση μεταβάλλεται σε ηθική δύναμη και στη συνέχεια σε ιδεολογική και πολιτική πράξη»[10].

 

Βιβλιογραφία:

Θεοδωράκης Μίκης, Το Χρέος, τομ. 3ος Η Δημιουργία, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2011

Θεοδωράκης Μίκης, Ανατομία της μουσικής, Εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 1983 (β’ έκδοση 1990, Εκδ. Γνώσεις)

Θεοδωράκης Μίκης, Οι δρόμοι του Αρχάγγελου, τ. 5, Εκδ. Κέδρος, 1986-1995 (επανέκδοση 2009 τομ. 3, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης)

Θεοδωράκης Μίκης, Μελοποιημένη ποίηση. Τραγούδια, τ. 1, Εκδ. Ύψιλον, 1997

Θεοδωράκης Μίκης, Μελοποιημένη ποίηση. Συμφωνικά – Μετασυμφωνικά – Ορατόρια, τ. 2, Εκδ. Ύψιλον, 1998

Θεοδωράκης Μίκης, Μελοποιημένη ποίηση. Λυρικές Τραγωδίες, τ. 3, Εκδ. Ύψιλον, 1999

Θεοδωράκης Μίκης, Να μαγευτώ και να μεθύσω, εισ. Ιουλίτα Ηλιοπούλου, Εκδ. Νέα Σύνορα – Λιβάνης, 2000

Θεοδωράκης Μίκης, Μουσική για τις μάζες, Εκδ. Ολκός, Αθήνα 1972

Αγοραστάκης Γιώργος, Καψωμένος Ερατοσθένης, Παπαγεωργίου Τατιάνα, Ο Μίκης Θεοδωράκης και η Κρήτη, Εκδ. Πυξίδα, 2021

Μαλούχος Γεώργιος, Άξιος εστί – ο Μίκης Θεοδωράκης αφηγείται τη ζωή του, τόμος Α, Β, Εκδ. Λιβάνης, 2003-2004

Γιώργος Αγοραστάκης: Μίκης Θεοδωράκης – Μουσικός και επαναστάτης, Περιοδικό “ΤΡΙΤΩΝ” Τεύχος 6 – Φθινόπωρο 2022 του Πανεπιστημίου Κρήτης: Αφιέρωμα στο Μίκη Θεοδωράκη

https://mikisguide.gr/periodiko-triton-tou-panepistimiou-kritis-afieroma-sto-miki-theodoraki/


ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1]  Βλ. Θεοδωράκης, Μ. (2011). Το Χρέος. Τόμοι Α, Β, Γ. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Βλ. επ. Πετρίδης, Π. (1997). Ο πολιτικός Θεοδωράκης. Αθήνα: Προσκήνιο, και Κουγιουμουτζάκης, Γ. (2007). Μίκης Θεοδωράκης: Το ταξίδι. Στο Γ. Κουγιουμουτζάκης (επιμ. έκδ.). Συμπαντική Αρμονία, Μουσική και Επιστήμη. Στον Μίκη Θεοδωράκη (σσ. 43-72). Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.

[2]  Συνέντευξη του Μίκη Θεοδωράκη στο περιοδικό «Στιγμές» τ.86/2005

[3]  Θεοδωράκης Μίκης, Το Χρέος, τομ. 3 Η Δημιουργία, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2011 σελ. 1205

[4]  Οι τίτλοι των βιβλίων που έχει εκδώσει στην Ελλάδα είναι 54 που αντιστοιχούν σε 60 τόμους. Τα ξενόγλωσσα βιβλία του σε άλλες χώρες ξεπερνούν τα 49. (Δεν περιλαμβάνονται εδώ τα συλλογικά βιβλία, ή βιβλία άλλων συγγραφέων, στην συγγραφή των οποίων συμμετέχει.)

Τα βιβλία του Θεοδωράκη, είναι δοκίμια, εμπεριστατωμένες μελέτες, λογοτεχνικά έργα, θεατρικά έργα και λιμπρέτα, συλλογές ποιημάτων, συλλογές με άρθρα, ομιλίες, μπροσούρες, διακηρύξεις. Έχουν επιστημονικό και θεωρητικό υπόβαθρο, σ’ ένα ευρύ φάσμα που εκτείνεται από την φιλοσοφία, την αισθητική, την μουσικολογία, την ιστορία της τέχνης, την λογοτεχνία, τις κοινωνικές και πολιτικές επιστήμες.

[5] Στα ποιητικά έργα του Θεοδωράκη ανήκουν τα πρωτότυπα ποιήματά του που περιλαμβάνονται στο τρίτομο έργο «Μελοποιημένη ποίηση», στο «Να μαγευτώ και να μεθύσω» καθώς και σε άλλους τόμους, όπως «Το τραγούδι του νεκρού Αδελφού», και η ενότητα «Δημιουργία» από τον Β’ τόμο του «Χρέους».

Στα πεζά λογοτεχνικά του έργα ανήκουν οι ημερολογιακές καταγραφές που περιλαμβάνονται στο «Χρέος» (τ. Β ) και αλλού, και κυρίως το πεντάτομο (α’ έκδοση) αυτοβιογραφικό του έργο «Οι δρόμοι του Αρχάγγελου». Υπόψη ότι γι’ αυτό το έργο ο Θεοδωράκης έχει λάβει το Α’ Κρατικό Βραβείο Μυθιστορηματικής Βιογραφίας.

[6] Θεοδωράκης Μίκης, Οι δρόμοι του Αρχάγγελου, τόμοι 5, Εκδ. Κέδρος, 1986-1995 (επανέκδοση 2009 τόμοι 3, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης)

[7]  Καψωμένος Ερατοσθένης, «Προσέγγιση στο συγγραφικό έργο του Mίκη Θεοδωράκη», περ. Θαλλώ, τεύχ. 11, Xανιά, 2000

[8] Μαλούχος Γεώργιος, Άξιος εστί – ο Μίκης Θεοδωράκης αφηγείται τη ζωή του, τόμος Α’ Εκδ. Λιβάνης, 2003 σελ.318

[9] Θεοδωράκης Μίκης, Ανατομία της μουσικής, Εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 1983 (β’ έκδοση 1990, Εκδ. Γνώσεις) Κεφ.4

[10]  Θεοδωράκης Μίκης, Το Χρέος, τομ. 3 Η Δημιουργία, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2011 σελ. 1279

Back To Top