Οι μουσικές παρτιτούρες του Μίκη Θεοδωράκη στη Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου
Αναδημοσιεύουμε ένα άρθρο από τη Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου των ΗΠΑ (https://blogs.loc.gov/), πολύ χαρακτηριστικό για το πως έβλεπαν στο Κογκρέσο τον Μίκη Θεοδωράκη. Αφαιρέσαμε ορισμένα χτυπητά λάθη και αφήσαμε τη μετάφραση της google.
Δημοσιεύτηκε από: David Morris (ανάρτηση της βιβλιοθηκαρίου Nevila Pahumi) 2 Σεπτεμβρίου 2022
“Είμαι ένα τραγούδι της εποχής μου. Δεν έζησα στη Βιέννη όπως ο Μότσαρτ ή ο Μπετόβεν. Υπό αυτές τις περιστάσεις, ήταν αδύνατο να είμαι αδιάφορος”. —Μίκης Θεοδωράκης, συνέντευξη στην Chicago Tribune, 26 Μαΐου 1994
Πριν από ένα χρόνο, στις 3 Σεπτεμβρίου 2021, η Ελλάδα έχασε τον αγαπημένο της συνθέτη, Μίκη Θεοδωράκη. Ο θάνατος του ανθρώπου που έγραψε τη μουσική για τη διεθνούς φήμης ταινία «Zorba the Greek» έκανε τους συμπατριώτες του να κλαίνε σ’ ένα τριήμερο εθνικό πένθος.
Σε ηλικία 96 ετών, όταν πέθανε, ο Θεοδωράκης έζησε μια μακρά και πλούσια ζωή με δύο αλληλένδετα πάθη: τη μουσική του και τη χώρα του. Ο κλασικά εκπαιδευμένος συνθέτης σπούδασε στα Ωδεία Αθηνών και Παρισιού και έγινε διάσημος αξιοποιώντας την ελληνική παραδοσιακή μουσική γράφοντας μελωδίες για τον απλό άνθρωπο.
Ο Θεοδωράκης ήταν ένας παραγωγικός συνθέτης του οποίου το φάσμα κάλυπτε μια ποικιλία κλασικών και λαϊκών ειδών μουσικής. Έγραψε όπερες, συμφωνίες, μουσική δωματίου, μπαλέτα, παρτιτούρες ταινιών, ύμνους, πορείες και δημοφιλή τραγούδια. Οι αναφορές εχθρών και φίλων που αγαπούσαν τη μουσική του —από αστυνομικούς μέχρι αγρότες— είναι άφθονες. Αυτή η συγκινητική ειρωνεία φαίνεται ιδιαίτερα εντυπωσιακή αν σκεφτούμε ότι η μουσική του απαγορεύτηκε στο απόγειο της ελληνικής δικτατορίας για ένα μεγάλο μέρος από τα τέλη της δεκαετίας του 1960 και τις αρχές της δεκαετίας του 1970. Η φήμη του Θεοδωράκη ήταν τόσο ισχυρή που η στρατιωτική χούντα, που τον είχε φυλακίσει στα τέλη της δεκαετίας του 1960, υπέκυψε στις διεθνείς πιέσεις για να του επιτρέψει να αναζητήσει ιατρική περίθαλψη στην εξορία. Από εκεί ο Θεοδωράκης χρησιμοποίησε τη φωνή του για να στρέψει την προσοχή στα εσωτερικά προβλήματα της Ελλάδας. Με τα χρόνια χρησιμοποίησε επίσης τη μουσική του για να σχολιάσει αυτό που έβλεπε ως λαϊκούς αγώνες εκτός Ελλάδας. Αυτή η τάση τον έκανε αμφιλεγόμενη φιγούρα αλλά και τον πιο αγαπημένο συνθέτη της Ελλάδας.
Για να κατανοήσουμε αυτή τη λατρεία σημαίνει να κατανοήσουμε την πηγή του πάθους του. Η μουσική του Θεοδωράκη επηρεάστηκε βαθιά από την πολιτική της εποχής του. Για μεγάλο μέρος της ζωής του, η Ελλάδα ήταν μια χώρα σε μεταμόρφωση. …Ως γιος ενός δημοσίου υπαλλήλου αφοσιωμένου στον χαρισματικό εθνικό ηγέτη Ελευθέριο Βενιζέλο, νεαρός Ο Μίκης κληρονόμησε μια βαθιά αγάπη για την Ελλάδα και στράφηκε στην πολιτική με την ένταξη στην αντιφασιστική αντίσταση κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Στη συνέχεια οι πολιτικές του ενέργειες, όπως και η μουσική του, αφιερώθηκαν στην Ελλάδα. Όπως σημειώνουν πρόσφατοι βιογράφοι, πολλές από τις μουσικές του συναυλίες ήταν επίσης πολιτικά γεγονότα. Από τις πολυάριθμες φυλακές, όπου υποβλήθηκε σε σκληρά βασανιστήρια, στους δρόμους, όπου διαμαρτυρήθηκε για τα μέτρα λιτότητας που επιβλήθηκαν μετά την οικονομική κρίση του 2008, ο Θεοδωράκης έβαλε στο επίκεντρο την Ελλάδα και τον λαό της. Βλέποντας τη ζωή και το έργο του, αποκτά κανείς μια βαθιά αίσθηση της βαθιάς κοινωνικής και πολιτικής αλλαγής που καθόρισε την Ελλάδα κατά τη διάρκεια του εικοστού αιώνα.
Η Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου έχει πολλά από τα μουσικά έργα και την πολιτική γραφή του Θεοδωράκη, καθώς και τα πολλά ποικίλα κριτικά σχόλια που δημιούργησαν. Επισκέφτηκε τις Ηνωμένες Πολιτείες δύο φορές, το 1971 και το 1994. Η πρώτη του επίσκεψη έγινε με πρόσκληση των Ηνωμένων Εθνών και επισκέφθηκε τη Νέα Υόρκη. Ο Peter Seeger και ο Arthur Miller κανόνισαν να δώσει μια ομιλία στο Manhattan Center για τη μουσική του και την κατάσταση στην Ελλάδα της χούντας. Εκείνη την εποχή οι αρχές των ΗΠΑ θεωρούσαν τον Θεοδωράκη επικίνδυνο μαρξιστή και δεν του επέτρεψαν να μετακινηθεί εκτός της Νέας Υόρκης.
Ωστόσο, κατά τη δεύτερη επίσκεψή του στις ΗΠΑ, μετά την αλλαγή των πολιτικών του αντιλήψεων, ο Θεοδωράκης έτυχε ευρέως χαιρετισμού και αναγνώρισης. Μεταξύ της δεκαετίας του 1970 και των αρχών της δεκαετίας του 1990, η ίδια η Ελλάδα υπέστη τεράστιο μετασχηματισμό. Ο νέος πολιτικός προσανατολισμός του Θεοδωράκη αντικατοπτρίζει μερικά από αυτά. Καθώς η Ελλάδα πέρασε από τον αυταρχισμό των χρόνων της χούντας και έγινε μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης το 1983, ο Θεοδωράκης μπήκε στην κυβέρνηση ως ανεξάρτητος βουλευτής και αργότερα ως υπουργός Επικρατείας.
Το 1994, ο Θεοδωράκης επισκέφτηκε τις Ηνωμένες Πολιτείες σε μια περιοδεία διάρκειας ενός μήνα που χρηματοδοτήθηκε από την Εθνική Ελληνική Συμφωνική Ορχήστρα και Χορωδία με μεγάλο μέρος του έργου του. Για να τιμήσει την περίσταση, η Γερουσία των ΗΠΑ εισήγαγε το ψήφισμα 209 στις 3 Μαΐου 1994, για να «εκφράσει την εκτίμησή του για τη μουσική συνεισφορά του και τις προσπάθειές του να προωθήσει τα ανθρώπινα δικαιώματα, να ευαισθητοποιήσει για περιβαλλοντικά ζητήματα και να τερματίσει την πείνα των παιδιών» (*). Η Baltimore Sun παρατήρησε πόσο αυτή η επίσκεψη διέφερε από την προηγούμενη του Θεοδωράκη το 1971.
Το πιο γνωστό έργο του Θεοδωράκη θεωρείται ευρέως ως «Η μπαλάντα του Μαουτχάουζεv», που έγραψε ένα χρόνο πριν φυλακιστεί από τη χούντα το 1967. Βασισμένο στα απομνημονεύματα του Ιάκωβου Καμπανέλλη, Έλληνα ποιητή και επιζών του στρατοπέδου συγκέντρωσης Μαουτχάουζεν, η μπαλάντα είναι ένας κύκλος τεσσάρων αριών που αναφέρονται στην αγάπη του Καμπανέλλη για μια συγκρατούμενη. Με τα χρόνια αυτή η δραματική μπαλάντα, που θεωρείται μια από τις πιο όμορφες μουσικές συνθέσεις για το Ολοκαύτωμα, έχει τραγουδηθεί από μερικούς από τους κορυφαίους καλλιτέχνες του κόσμου, όπως η Ελληνίδα τραγουδίστρια Μαρία Φαραντούρη, η Αμερικανίδα Joan Baez, η Φινλανδή Arja Saaijonmaa, και η Ισραηλινή Elinor Moav Βενιάδης.
Ανάμεσα στους αμέτρητους θησαυρούς του Θεοδωράκη, το Μουσικό Τμήμα της Βιβλιοθήκης του Κογκρέσου περιέχει μουσικές παρτιτούρες σε μια σειρά από ταινίες του. Δύο από αυτές προέρχονται από ταινίες παραγωγής 1962, ιδιαίτερα το «Five Miles to Midnight» (ένα χειρόγραφο με πλήρη παρτιτούρα με μολύβι) και το «Phaedra» (ένα φαξ χειρόγραφο με πλήρη παρτιτούρα). Και οι δύο είναι αδημοσίευτες. Οι ενδιαφερόμενοι ερευνητές μπορούν να τις εξετάσουν στο Αναγνωστήριο Παραστατικών Τεχνών.
Επιπλέον, η Βιβλιοθήκη έχει επίσης καταθέσεις αποσπασμάτων από τον περίφημο «Ζορμπά» τα οποία επί του παρόντος περιμένουν καταλογογράφηση και φυλάσσονται στις εγκαταστάσεις της Βιβλιοθήκης στο Fort Meade, Md. Σε μια συνομιλία με τον Δρ. Taru Spiegel, βιβλιοθηκάριο αναφοράς στην Το Reading Room, που με καθοδήγησε στα αρχικά βήματα της σύλληψης αυτής της ανάρτησης, κατέστη σαφές πόσο σημαντικός ήταν ο «Ζορμπάς» για τη φήμη του Θεοδωράκη στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ο Δρ Spiegel επεσήμανε με χιούμορ ότι, «ενώ πολλοί άνθρωποι [εδώ] μπορεί να έχουν πρόβλημα να τοποθετήσουν την Ελλάδα στον χάρτη, έχω ακούσει ιστορίες ανδρών στη Μοντάνα που είχαν δει τον «Ζορμπά» και των οποίων η κατανόηση της Ελλάδας προήλθε από αυτήν την ταινία».
Οι ειδικοί στο τμήμα μουσικής, η Susan Clermont και ο Paul Sommerfeld, ειδικότερα, με ενημέρωσαν για τις παρτιτούρες και στη συνέχεια μου επέτρεψαν να εξετάσω και τις δύο. Οι παρακάτω εικόνες είναι αποσπάσματα από τις συνθέσεις του για το “Phaedra” και το “Five Miles to Midnight”.
Μίκης Θεοδωράκης, Φαίδρα, χειρόγραφο φαξ, αδημοσίευτο
Ο αναγνώστης θα σημειώσει ότι αυτό το εναρκτήριο απόσπασμα από τη μουσική της ταινίας «Φαίδρα» σε σκηνοθεσία Ζυλ Ντασέν είναι ένα φαξ. Ο Θεοδωράκης ήταν ο μοναδικός συνθέτης αυτού του αμερικανοελληνικού δράματος που βασίζεται στον αρχαίο ομώνυμο θρύλο, στον οποίο η τυφλή αγάπη της Φαίδρας για τον θετό της γιο καταστρέφει ολόκληρη την οικογένεια και την ναυτιλιακή της αυτοκρατορία. Όπως δείχνει το παρακάτω απόσπασμα, ο Θεοδωράκης ολοκλήρωσε το έργο του στο Παρίσι στα τέλη του 1961.
Αντίθετα, η μουσική του για το “Five Miles to Midnight”, σε σκηνοθεσία Anatole Litvak, συντέθηκε σε συνδυασμό με μια ομάδα άλλων μεγάλων συνθετών του εικοστού αιώνα. Το εξώφυλλο της μουσικής παρτιτούρας, που απεικονίζεται παρακάτω, καθιστά σαφές ότι ακόμη νωρίς στην καριέρα του, ο Θεοδωράκης συνεργαζόταν με τον μεγάλο συνθέτη George Auric. Η βιβλιοθηκάριος μουσικής αναφοράς Melissa Wertheimer, η οποία με βοήθησε να επεξεργαστώ τις εικόνες για τις δύο παρτιτούρες, άναψε όταν αναγνώρισε το όνομά του και μου είπε ότι ήταν ένας από τους πιο αναγνωρισμένους Γάλλους συνθέτες του εικοστού αιώνα. Σε αυτό το σημείο, ο Auric ήταν πολύ μεγαλύτερος από τον Θεοδωράκη και πολύ πιο καταξιωμένος.
Σε αντίθεση με την παρτιτούρα από τη «Φαίδρα», το συνεργατικό χειρόγραφο στο «Five Miles to Midnight» είναι πρωτότυπο.
Παρτιτούρα από την ταινία “Five Miles to Midnight”, εξώφυλλο. Μ. Θεοδωράκης, J. Loussier, G. Auric, Five Miles to Midnight Full Score MSS, pencil, 1962.
Αν και καμία ταινία δεν κατάφερε να ξεπεράσει τον «Ζορμπά», η κατοχή αυτών των αντικειμένων δείχνει το ενδιαφέρον της Βιβλιοθήκης να αποκτήσει σπάνιο υλικό που τεκμηριώνει τον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Ελπίζουμε επίσης να είναι ένας εύλογος φόρος τιμής σε αυτόν τον αγαπημένο γίγαντα της ελληνικής μουσικής.
(*) Στις 4/05/1994 εκδίδεται από το Αμερικανικό Κογκρέσο ομόφωνο ψήφισμα με το οποίο καλωσορίζει στις ΗΠΑ και χαιρετίζει το Μίκη Θεοδωράκη και την 150μελή Συμφωνική Ορχήστρα και Χορωδία της Ελληνικής Ραδιοφωνίας και Τηλεόρασης.
Στο ψήφισμα επισημαίνεται ότι ο συνθέτης Μ.Θ., επιστρέφει στη Βόρεια Αμερική μετά από μια απουσία σχεδόν 2 δεκαετίες, … ότι είναι μια διεθνώς αναγνωρισμένη μουσική ιδιοφυΐα και θεωρείται ως ο μεγαλύτερος εν ζωή συνθέτης της Ελλάδας…, και ότι συνδυάζει το εξαιρετικό καλλιτεχνικό του ταλέντο με μια βαθιά αγάπη της χώρας του, την ενίσχυση της διεθνούς ευαισθητοποίησης για τα ανθρώπινα δικαιώματα και το περιβάλλον όπως και για την καταπολέμηση της παιδικής πείνας στο κόσμο. Το ψήφισμα με τιμητική πλακέτα επιδόθηκε στο Μίκη Θεοδωράκη στην Ουάσιγκτον.