Η ομιλία του Γιώργου Αγοραστάκη, Προέδρου του Παγκρήτιου Συλλόγου Φίλων Μίκη Θεοδωράκη, στην τιμητική εκδήλωση για τον Zülfü Livaneli στις 5 του Σεπτέμβρη, στην Μουσική Βιβλιοθήκη Ελλάδας, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών.
Αξιότιμε και ακριβέ μας φίλε Zülfü Livaneli
Αγαπητές φίλες και φίλοι, Τούρκοι και Έλληνες
έρχομαι από την Κρήτη, την μικρή Πατρίδα του Μίκη Θεοδωράκη, για να απονείμω μαζί σας μια οφειλόμενη τιμή, εκ μέρους των Φίλων του Μίκη Θεοδωράκη, στον αγαπητό μας φίλο Zülfü Livaneli.
Μια οφειλόμενη τιμή για τους μακρόχρονους αγώνες του για την Ελευθερία, την Δημοκρατία, τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, την Ειρήνη και ιδιαίτερα για την ειρηνική συνύπαρξη των δύο λαών Ελλάδας και Τουρκίας, αλλά και για το πολύ μεγάλο μουσικό, συγγραφικό και κινηματογραφικό του έργο.
Ο Zülfü Livaneli είναι ένας πολυτάλαντος δημιουργός -συνθέτης, συγγραφέας, σκηνοθέτης- και μαζί ένας μεγάλος αγωνιστής. Είναι μια από τις πιο σημαίνουσες κι αναγνωρισμένες διεθνώς προσωπικότητες της Τουρκίας. Πολυβραβευμένος και τιμημένος για το μεγάλο έργο του και την δράση του. Οι συνθέσεις, τα βιβλία και οι ταινίες του, του έφεραν αναγνώριση σε εθνικό και διεθνές επίπεδο και περισσότερα από 30 διεθνή βραβεία.
Η καλλιτεχνική και η λογοτεχνική του δημιουργία είναι αχώριστα συνδεδεμένη με τους πολιτικούς αγώνες του Τουρκικού λαού μαζί και τους δικούς του. Γι’ αυτό και κατάφερε να εκφράσει τα συλλογικά αισθήματα και τις διαθέσεις του λαού του και το έργο του να έχει τόσο μεγάλη απήχηση στην χώρα του και διεθνώς.
Ο αγώνας του ξεκινά με το πραξικόπημα του 1970, όταν ο στρατός κατέλαβε την εξουσία και ο Zülfü Livaneli μαζί με χιλιάδες αριστερούς φυλακίστηκαν. Μετά την απελευθέρωσή του, κατέφυγε εξόριστος στην Σουηδία. Στην Τουρκία επέστρεψε το 1984.
«Η ζωή μου -θα πει- πέρασε στην υπεράσπιση της αδελφοσύνης, του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και του κράτους δικαίου. Υπέφερα δίκες, στρατιωτική φυλακή, εξορία, απαγορεύσεις στην δουλειά μου, απειλές για την ζωή μου[1]…». Το έργο του είναι σχετικό μ’ αυτούς τους αγώνες, από το πρώτο του άλμπουμ, που κυκλοφόρησε το 1973 στην Σουηδία και «ήταν αφιερωμένο στους μάρτυρες της δημοκρατίας που δολοφονήθηκαν από την στρατιωτική χούντα», μέχρι το τελευταίο. Ο ίδιος μάλιστα δήλωσε πρόσφατα ότι: περιμένει ακόμα η μουσική του να χάσει αυτή την σχετικότητά της. «Λαχταρώ μια Τουρκία όπου αυτά τα τραγούδια δεν θα χρειάζεται πλέον να τραγουδιούνται»[2].
Ο Zülfü Livaneli έχοντας Γεωργιανή καταγωγή, γνωρίζει καλά την ιστορία και τα προβλήματα με τις μειονότητες στην χώρα του, γι’ αυτό και υπερασπίζεται τα δικαιώματά τους. Υπήρξε ένας από τους ιδρυτές του τουρκοκουρδικού κινήματος ειρήνης, καθώς και ο εμπνευστής της «Καμπάνιας κατά της Βίας» στην Τουρκία, η οποία ξεκίνησε το 1995.
Το 1995 έγινε Πρεσβευτής Καλής Θέλησης της UNESCO, ως αναγνώριση της προσφοράς του για την παγκόσμια ειρήνη. Θέση από την οποία παραιτήθηκε το 2016, μετά την καταστροφή μεγάλων τμημάτων ενός τόπου πολιτιστικής κληρονομιάς στο Diyarbakır Sur κατά τις πολεμικές επιχειρήσεις στην περιοχή, κατηγορώντας την Κυβέρνηση και την Παγκόσμια Ανθρωπιστική Σύνοδο Κορυφής στην Κωνσταντινούπολη τότε, για αδιαφορία και υποκρισία «στην κατεδάφιση της ιστορίας».
Το 2002, ο Zülfü Livaneli εξελέγη βουλευτής της Κωνσταντινούπολης με το Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα (CHP) στην αντιπολίτευση για μια θητεία. Διετέλεσε επίσης μέλος της τουρκικής αντιπροσωπείας στην Κοινοβουλευτική Συνέλευση του Συμβουλίου της Ευρώπης.
Ο τομέας που αφιερώθηκε ήταν ο αγώνας για την φιλία και την ειρηνική συνύπαρξη των δύο λαών, Ελλάδας και Τουρκίας, σε συνεργασία πάντα με τον Μίκη Θεοδωράκη.
Ο Zülfü Livaneli πρωτογνωρίστηκε με την Μαρία Φαραντούρη το 1979. Από τότε μέχρι σήμερα συνεργάζονται αδιάκοπα μουσικά, στην δισκογραφία και κυρίως στις συναυλίες που πραγματοποιούν -εκτός από την Τουρκία και την Ελλάδα- και σε πολλές άλλες χώρες.
Το 1983, πριν 40 χρόνια, έσμιξε ο δρόμος του Zülfü Livaneli με του Μίκη Θεοδωράκη. Οι δυο τους από τότε συμπορεύτηκαν καλλιτεχνικά και πολιτικά μέχρι τέλους, το 2021, που έφυγε ο Μίκης. Και οι δυο (Θεοδωράκης και Livaneli) τονίζουν την αγάπη, την βαθιά και αμοιβαία εκτίμησή τους, αλλά και την παραλληλία τους στο έργο, στα πιστεύω και την δράση τους.
Ο Livaneli συντετριμμένος στην κηδεία του Θεοδωράκη δήλωνε: «Ήταν ο δάσκαλός μου, ο μεγάλος μου αδερφός, ο καλός μου φίλος. Ήταν τα πάντα για εμένα»[3].
Ως δάσκαλός του στην μουσική, ο Livaneli θα μας πει το 2005 στο Συνέδριο για τον Θεοδωράκη στα Χανιά:[4] «Υπήρξα ένας από τους πολλούς μουσικούς που θαύμαζαν πολύ τον Μίκη Θεοδωράκη και το δημιουργικό του έργο. Επηρεάστηκα ιδιαίτερα από τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιούσε την μουσική παράδοση της χώρας του»…
«Αυτό που ενώνει τον Θεοδωράκη κι εμένα ως μουσικούς είναι πάνω απ’ όλα η πίστη μας στην ανάγκη να ξεκινάμε από τις ρίζες μας, για να δημιουργήσουμε ένα αυθεντικό έργο τέχνης, που θα μπορούσε να έχει παγκόσμια απήχηση. Όπως συμβαίνει με τον Θεοδωράκη, έτσι και η μουσική μου εμπνέεται από τις παραδοσιακές μορφές».
«…Χάρη στον Θεοδωράκη, είχα την ευκαιρία να αποκτήσω βαθύτερη γνώση της ελληνικής μουσικής και των Ελλήνων μουσικών. Αυτό το γεγονός έγινε αδιάσπαστο μέρος της μουσικής, της πολιτικής και της πολιτιστικής μου ταυτότητας».
Ως συναγωνιστής του Θεοδωράκη ο Livaneli τόνιζε: «…και οι δύο ενδιαφερόμασταν για την βελτίωση των σχέσεων μεταξύ Τουρκίας και Ελλάδος. Από την αρχή νιώθαμε ότι ήταν μεγάλη ευθύνη των καλλιτεχνών και διανοούμενων να λύσουν αυτό το πρόβλημα. Επίσης πιστεύαμε στην τέχνη και στην δύναμη της μουσικής. Έτσι δώσαμε συναυλίες, και κάναμε δίσκους από κοινού.
Ένα από τα σημαντικότερα μας σχέδια ήταν: η ίδρυση της «Έλληνο-Τουρκικής Φιλίας» το 1986. Ένας σύλλογος που έφερνε κοντά τους διανοούμενους, τους καλλιτέχνες και τους πολιτικούς από τις δύο πλευρές του Αιγαίου. Βλέπω τα προβλήματα μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας ως προβλήματα οικογενειακά στην πραγματικότητα. Ο Τούρκικος και ο Ελληνικός Λαός έχουν τόσα κοινά στοιχεία. Ένα κοινό παρελθόν, έναν κοινό πολιτισμό…
Και πιστεύω ότι μέσω της «Ελληνο-Τουρκικής Φιλίας» καταφέραμε και προχωρήσαμε αρκετά, με αλλαγές στις καρδιές και στα πνεύματα των ανθρώπων, στις δύο πλευρές του Αιγαίου».
-/-
Η καλλιτεχνική και πολιτική φιλία και η συμπόρευση των Livaneli -Θεοδωράκη έγινε το συμβολικό θεμέλιο του ελληνοτουρκικού και τουρκοελληνικού κινήματος φιλίας.
Το Σεπτέμβρη του 1986, όταν ο Μίκης Θεοδωράκης πρωτοεπισκέφθηκε την Κωνσταντινούπολη για την «Τελετή απονομής του Χρυσού Δίσκου», για τον πρώτο κοινό του δίσκο με τον Livaneli «Μάζεψε τον ήλιο για μένα»[5], σε συνάντησή τους -Livaneli και Θεοδωράκης- αποφάσισαν να αναλάβουν την πρωτοβουλία για την ίδρυση Συνδέσμων Φιλίας Τουρκίας-Ελλάδας στην Τουρκία και την Ελλάδα. Μια «Γέφυρα πολιτισμού στο Αιγαίο» δημιουργήθηκε τότε και μια πολυδιάστατη «διπλωματία των πολιτών» ξεδιπλώθηκε στις δυο πλευρές του Αιγαίου.
Στην Τουρκία ο Livaneli συνεργάστηκε στην ίδρυση της Επιτροπής Τουρκοελληνικής Φιλίας με διακεκριμένους πνευματικούς ανθρώπους όπως οι: Yaşar Kemal, Aziz Nesin, Ali Sirmen, Zeynep Oral, Oğuz Aral, Ekrem Akurgal.
Στην Ελλάδα η Επιτροπή Ελληνοτουρκικής Φιλίας ιδρύθηκε το Νοέμβρη 1986. Από τα πρώτα ιδρυτικά μέλη εκτός τον Μίκη Θεοδωράκη ήταν ο Στέφανος Ληναίος, ο Γιώργος Παπαπέτρου, ο Πάνος Τριγάζης, ο Τάκης Κουλάνδρου, ο Μάκης Τρικούκης κ.ά. Στην Επιτροπή κλήθηκαν και συμμετείχαν εκπρόσωποι όλων των κομμάτων της χώρας.
Ανάμεσα στις πολλές και σημαντικές πρωτοβουλίες που αναλήφθηκαν, σημειώνονται παρακάτω ορισμένα χαρακτηριστικά στιγμιότυπα:
Το 1988 στην Ελλάδα η Επιτροπή παρέλαβε μήνυμα του Πρωθυπουργού Ανδρέα Παπανδρέου προς τον τουρκικό λαό, το οποίο μετέφερε στην Άγκυρα. Η τουρκική ηγεσία τότε επεφύλαξε στην Ελληνική Επιτροπή επίσημη αλλά και εγκάρδια υποδοχή.
Την ίδια χρονιά μετά την φυλάκιση και την παραπομπή των Τούρκων ηγετών της Αριστερός Κουτλού και Σαργκίν στο στρατοδικείο, δημιουργήθηκε στο Παρίσι διεθνής επιτροπή συμπαράστασης, η οποία εξέλεξε Πρόεδρό της τον Μίκη Θεοδωράκη. Έτσι με την διπλή ιδιότητα του Προέδρου της Διεθνούς Επιτροπής και του μέλους της Ελληνικής Επιτροπής Φιλίας, βρέθηκε ξανά στην Άγκυρα. Συνοδευόμενος από τους Zülfü Livaneli και Yaşar Kemal βρέθηκαν μαζί στο στρατοδικείο και στις διαδηλώσεις που ακολούθησαν.
Επίσης την ίδια χρονιά πραγματοποιήθηκε η θριαμβευτική συναυλία -Θεοδωράκη- Livaneli- στο κατάμεστο αρχαίο θέατρο της Εφέσου, το μεγαλύτερο σωζόμενο θέατρο της αρχαιότητας χωρητικότητας 25.000 θεατών.
Το Μάη του 1991, ο Μίκης Θεοδωράκης επισκέφθηκε την Άγκυρα ως Υπουργός και είχε συνομιλίες με την Τουρκική Κυβέρνηση για διμερή θέματα. Την επομένη πραγματοποιήθηκε συναυλία στην Άγκυρα όπου διεύθυνε τα έργα του. Ο Δήμαρχος της Άγκυρας και χιλιάδες Τούρκοι θεατές τον αποθέωσαν στο στάδιο της πόλης.
Το 1997, μετά την κρίση των Ιμίων (το 1996) όπου Ελλάδα και Τουρκία έφτασαν πολύ κοντά στον πόλεμο, ο Μίκης Θεοδωράκης και ο Zülfü Livaneli αποφάσισαν να αντιδράσουν με μια διεθνή καμπάνια ενάντια σ’ αυτή την εξέλιξη: «…με τις συναυλίες, τα τραγούδια και τις διαμαρτυρίες μας θελήσαμε να κάνουμε το ζήτημα της ειρήνης υπόθεση και των δύο λαών μας».
Η περιοδεία τους, αντιμετωπίστηκε αρχικά -από την κοινή γνώμη- με πολλές επιφυλάξεις. Μετά όμως από μια μεγάλη κοινή συναυλία τους, το Μάη του 1997 στο Βερολίνο, αναγνωρίστηκε η ειρηνική πρωτοβουλία τους στην Γερμανία. Ο Τύπος «ανακάλυψε» το θέμα και η γερμανική πολιτική ηγεσία άρχισε να υποστηρίζει την ειρηνική διευθέτηση των διαφορών Ελλάδας – Τουρκίας. Απ’ αυτή τη συναυλία γεννήθηκε και ο δεύτερος κοινός δίσκος «Μίκης Θεοδωράκης – Zülfü Livaneli: Together!»
Ο σεισμός του Αυγούστου του 1999 στην Τουρκία αποτέλεσε μια νέα «τραγική» ευκαιρία να αναβιώσουν οι δεσμοί φιλίας μεταξύ «Ελλήνων» και «Τούρκων». Μεταξύ των άλλων προγραμματίστηκαν και οι «συναυλίες φιλίας» από τους «φίλους»: Livaneli, Θεοδωράκης και Φαραντούρη, στην Αθήνα και την Κωνσταντινούπολη, με την υποστήριξη των ελληνικών και τουρκικών συνδικαλιστικών συνομοσπονδιών.
Ο γιορτασμός των 80 χρόνων του Μίκη Θεοδωράκη το 2005, ήταν κοινός στην γενέτειρά του Χίο και απέναντι στο Τσεσμέ, που ήταν η γενέτειρα της μητέρας του. Και στις δυο πλευρές διοργανώθηκαν εκδηλώσεις και μεγάλες συναυλίες. Η γιορτή των γενεθλίων του Μίκη έγινε η γιορτή της φιλίας των δυο λαών. Ο Μίκης Θεοδωράκης και ο Zülfü Livaneli είχαν την τιμητική τους. Αναγνωρίστηκε η μεγάλη συμβολή τους στην επαναπροσέγγιση των δυο λαών.
Το εκδηλωτικό τουρκικό κοινό στο Τσεσμέ καταχειροκρότησε τον Livaneli όταν τραγούδησε μαζί με τους Έλληνες καλλιτέχνες “Σε τούτα εδώ τα Μάρμαρα”. «Ο Μίκης Θεοδωράκης είναι σύμβολο της αντίστασης, της δημοκρατίας, της ελληνοτουρκικής φιλίας και της ειρήνης” είπε ο Livaneli. “Αγαπώ τους Έλληνες και τους σέβομαι και η Ελλάδα είναι η δεύτερη πατρίδα μου. Θέλω αυτές οι χώρες να μην έχουν διαμάχες αλλά να αναπτύξουν τον πολιτισμό»[6] δήλωσε.
Ανταποδίδοντας τον χαιρετισμό ο Θεοδωράκης του «αδελφού» του Livaneli σημείωσε: «…θέλουμε να υπάρχει ειρήνη ανάμεσα στις πατρίδες μας. Θέλουμε στις πατρίδες μας να υπάρχει ελευθερία, να υπάρχει δημοκρατία, να υπάρχει πρόοδος και για αυτό χρειάζεται ειρήνη. Δεν θέλουμε στις πατρίδες μας να υπάρχει φτώχεια, να υπάρχει πείνα, να υπάρχει αγραμματοσύνη και γι’ αυτό θέλουμε την ειρήνη.
Δεν θέλουμε να αγοράζουμε πολεμικά όπλα, αλλά θέλουμε με τα χρήματα αυτά να φτιάξουμε σχολεία, να φτιάξουμε νοσοκομεία, να φτιάξουμε πολιτισμό, να φτιάξουμε πρόοδο».
Τέλος αξιοσημείωτη είναι η δικοινοτική συναυλία στην νεκρή ζώνη στη Λευκωσία της Κύπρου, απέναντι από το Λήδρα Πάλλας το 2015, όπου ο Zulfu Livaneli και η Μαρία Φαραντούρη συμμετείχαν και τραγούδησαν για την Ειρήνη – Επανένωση – Συμφιλίωση Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων. Μια συναυλία που χαρακτηρίστηκε ως «πολιτική παρέμβαση στις Κυπριακές εξελίξεις».
Αγαπητέ μας φίλε Zülfü Livaneli,
εκπροσωπώντας τους φίλους του Μίκη Θεοδωράκη, αλλά πιστεύω και ευρύτερα τα φιλειρηνικά αισθήματα του Ελληνικού λαού, εκφράζω τον σεβασμό, την αγάπη και την ευγνωμοσύνη τους στο πρόσωπό σας, για τον αγώνα που κάνατε για την ανάπτυξη της Τουρκοελληνικής φιλίας στη χώρα σας.
Ευχόμαστε και ελπίζομε ότι οι προσπάθειές σας και ο αγώνας σας για την φιλία των δύο λαών και των δύο χωρών να καρποφορήσει στο άμεσο μέλλον. Η Κύπρος να γίνει μια ενιαία κι ανεξάρτητη χώρα, η Ελλάδα και η Τουρκία να επιλύσουν τις διαφορές τους ειρηνικά στη βάση του διεθνούς δικαίου και να πορευτούν στο μέλλον στον ειρηνικό δρόμο της φιλίας, της προόδου και του πολιτισμού.
Γιώργος Αγοραστάκης
Αθήνα, 5 Σεπτέμβρη 2023
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] ZÜLFÜ LIVANELI: «Η ΤΕΧΝΗ ΦΤΑΝΕΙ ΣΤΙΣ ΜΑΖΕΣ ΡΕΟΝΤΑΣ ΣΑΝ ΥΠΟΓΕΙΟ ΠΟΤΑΜΙ» https://www.songlines.co.uk/features/zulfu-livaneli-art-reaches-the-masses-flowing-like-an-underground-river
[2] Zülfü Livaneli_ the Turkish musician talks protest songs and politics _ Financial Times
https://www.ft.com/content/83aea34e-0bf9-4449-bc64-23ced1769627
[3] ΕΘΝΟΣ – Ζουλφού Λιβανελί για Μίκη Θεοδωράκη https://www.ethnos.gr/greece/article/173221/zoylfoylibaneligiamikhtheodorakhhtanomegalosmoyaderfos
[4] Διεθνές Συνέδριο “Μίκης Θεοδωράκης” Χανιά 2005, ZÜLFÜ LIVANELI: Ομοιότητες και διαφορές των μουσικών παραδόσεων της Ελλάδας και της Τουρκίας, ως πηγές έμπνευσης στο έργο των Μίκη Θεοδωράκη και Zülfü Livaneli https://mikisguide.gr/diethnes-synedrio-mikis-theodorakis/zulfu-livaneli/
[5] «Zülfü Livaneli, Mikis Theodorakis – «Güneş Topla Benim İçin» («Μάζεψε τον ήλιο για μένα»), o δίσκος επανεκδόθηκε σε cd και στην Ελλάδα, από την Fm Records, με τίτλο «Side by side».
[6] Θεοδωράκεια στο Αιγαίο https://mikisguide.gr/theodorakia-sto-egeo/
George Agorastakis: Honoring our friend Zülfü Livaneli
The speech of Giorgos Agorastakis, President of the Pancretian Association of Friends of Mikis Theodorakis, at the honorary event for Zülfü Livaneli, on September 5 at the Music Library of Greece, at the Athens Concert Hall.
Our dear beloved friend Zülfü Livaneli,
Dear Turkish and Greek friends
I have come from Crete, the beloved homeland of Mikis Theodorakis, to bestow with you a well-deserved honor, on behalf of the Friends of Mikis Theodorakis, to our dear friend Zülfü Livaneli.A well-deserved honour for his long-standing struggles for Freedom, Democracy, Human Rights, Peace and especially for the peaceful coexistence of the two nations of Greece and Turkey. Furthermore, for his extensive contributions to music, literature, and cinema.
Zülfü Livaneli is a multi-talented creator – composer, author, director – and also a significant activist. He is one of Turkey’s most important and internationally recognized personalities. He has received numerous awards and honors for his extensive work and action. His compositions, books, and films have earned him recognition on both national and international levels, with over 30 international awards.
His artistic and literary creations are inseparably linked to the political struggles of the Turkish people, as well as his own. This is why he managed to express the collective feelings and aspirations of his people, leading to his work having such a great impact both within his country and abroad. His struggle began with the coup d’état in 1970, when the military seized power. Zülfü Livaneli, along with thousands of leftists, was imprisoned. After his release, he fled into exile in Sweden. He returned to Turkey in 1984.
“My life, he will say, has been dedicated to defending brotherhood, respecting human rights, and upholding the rule of law. I endured trials, military imprisonment, exile, bans on my work, threats to my life[1]…” His work is related to these struggles, from his first album released in 1973 in Sweden, “dedicated to the martyrs of democracy who were killed by the military junta,” to his latest works. He even recently stated that he still hopes for the day when his music will lose its relevance to current events. “I yearn for a Turkey where these songs will no longer need to be sung[2].”
Zülfü Livaneli, being of Georgian descent, is well aware of the history and issues faced by minorities in his country, which is why he advocates for their rights. He was one of the founders of the Turkish-Kurdish peace movement and the initiator of the “Campaign Against Violence” in Turkey, which began in 1995.
In 1995, he became a UNESCO Goodwill Ambassador, in recognition of his contribution to world peace. He resigned from this position in 2016, following the destruction of significant portions of a cultural heritage site in Diyarbakır Sur during military operations in the region. He accused the Government and the World Humanitarian Summit in Istanbul at the time of indifference and hypocrisy in “the destruction of history.”
In 2002, Zülfü Livaneli was elected as a member of parliament for Istanbul with the Republican People’s Party (CHP), serving as an opposition member for one term. He also served as a member of the Turkish delegation to the Parliamentary Assembly of the Council of Europe.
His dedicated efforts were centered around promoting friendship and peaceful coexistence between the two nations, Greece and Turkey, always in collaboration with Mikis Theodorakis.
-/-
Zülfü Livaneli first met Maria Farantouri in 1979. Since then, they have continuously collaborated in the realm of music recording and primarily in concerts held not only in Turkey and Greece but also in many other countries.
In 1983, 40 years ago, Zülfü Livaneli’s path intertwined with that of Mikis Theodorakis. From then until 2021, when Mikis passed away, they collaborated artistically and politically. Both of them (Theodorakis and Livaneli) emphasize their love and deep mutual respect, as well as the parallel nature of their work, beliefs, and actions.
Livaneli, devastated at Theodorakis’s funeral, stated: “He was my teacher, my big brother, my dear friend. He was everything to me.[3]”
As Livaneli’s music mentor, he said in a 2005 conference about Theodorakis in Chania[4]: “I was one of the many musicians who greatly admired Mikis Theodorakis and his creative work. I was particularly influenced by the way he used the musical tradition of his country… What unites Theodorakis and me as musicians above all is our belief in the need to start from our roots to create an authentic work of art that could have global impact. Just as is the case with Theodorakis, my music is also inspired by traditional forms.”
Thanks to Theodorakis, I had the opportunity to gain a deeper understanding of Greek music and Greek musicians. This fact became an inseparable part of my musical, political, and cultural identity.
As a colleague of his, Livaneli stressed: “Both of us were interested in improving the relations between Turkey and Greece. From the beginning, we felt that it was a significant responsibility of artists and intellectuals to solve this issue. We also believed in the power of art and music. Thus, we gave concerts and made records together.
One of our most important projects was the establishment of “Greek-Turkish Friendship” in 1986, an association that brought together intellectuals, artists, and politicians from both sides of the Aegean. I view the problems between Greece and Turkey as essentially family problems. The Turkish and Greek people have so much in common: a shared past, a common culture…
And I believe that through the “Greek-Turkish Friendship,” we managed to make considerable progress, bringing about changes in the hearts and minds of people on both sides of the Aegean.
-/-
The artistic and political friendship and companionship between Livaneli and Theodorakis became the symbolic foundation of the Greek-Turkish and Turkish-Greek friendship movement.
In September 1986, when Mikis Theodorakis first visited Istanbul for the “Golden Record Award Ceremony “, for his first joint album with Livaneli “Gather the Sun for Me”[5], he and Livaneli decided to take the initiative to establish Turkey-Greece Friendship Associations in both Turkey and Greece. A “Bridge of Culture in the Aegean” was formed at that time, and a multidimensional “citizen diplomacy” unfolded on both sides of the Aegean.
In Turkey, Livaneli collaborated in founding the Turkish-Greek Friendship Committee, which included distinguished intellectuals such as Yaşar Kemal, Aziz Nesin, Ali Sirmen, Zeynep Oral, Oğuz Aral, Ekrem Akurgal.
In Greece, the Greek-Turkish Friendship Committee was established in November 1986. Among the founding members, besides Mikis Theodorakis, were Stefanos Linaios, Giorgos Papapetrou, Panos Trigazis, Takis Kouladourou, Makis Trikoukis, and others. Representatives from all political parties in the country were also invited and participated in the Committee.
Among the many significant initiatives that were undertaken, the following characteristic moments are noted:
In 1988, in Greece, the Committee received a message from Prime Minister Andreas Papandreou to the Turkish people, which was taken to Ankara. The Turkish leadership then officially and cordially welcomed the Greek Committee.
In the same year, after the imprisonment and trial of Turkish left-wing leaders Kutlu and Sargin in a military court, an international solidarity committee was established in Paris, which elected Mikis Theodorakis as its President. Thus, with the dual role of President of the International Committee and a member of the Greek Friendship Committee, he found himself in Ankara again. Accompanied by Zülfü Livaneli and Yaşar Kemal, they visited the military court and participated in the subsequent protests.
Also in the same year, the triumphant concert of Theodorakis-Livaneli took place at the packed ancient theater of Ephesus, the largest surviving ancient theater with a capacity of 25,000 spectators.
In May 1991, Mikis Theodorakis visited Ankara as a minister and held discussions with the Turkish Government on bilateral issues. The next day, a concert was held in Ankara where he conducted his works. The Mayor of Ankara and thousands of Turkish spectators deified him at the city’s stadium.
In 1997, after the Imia crisis in 1996, when Greece and Turkey came very close to war, Mikis Theodorakis and Zülfü Livaneli decided to respond with an international campaign against this development: “…with our concerts, songs, and protests, we wanted to make the issue of peace a matter for both of our nations.”
Their tour was initially met with reservations from the public opinion. However, after a major joint concert in May 1997 in Berlin, the peace initiative gained recognition in Germany. The press “discovered” the issue and the German political leadership began to support the peaceful settlement of the Greece-Turkey disputes. From this concert, the second joint album “Mikis Theodorakis – Zülfü Livaneli: Together!” was born.
The earthquake in Turkey in August 1999 provided a new “tragic” opportunity to revive the bonds of friendship between “Greeks” and “Turks.” Among other things, “friendship concerts” were planned by “friends” Livaneli, Theodorakis, and Farantouri in Athens and Istanbul, with the support of Greek and Turkish trade unions.
The celebration of Mikis Theodorakis’ 80th birthday in 2005 was shared in his birthplace, Chios, and in Cesme, which was the birthplace of his mother. Events and large concerts were organized on both sides. Mikis’ birthday celebration became the celebration of the friendship between the two nations. Mikis Theodorakis and Zülfü Livaneli were honored. Their significant contribution to the reapproachment of the two nations was acknowledged.
The enthusiastic Turkish audience in Çeşme applauded Livaneli when he sang “Se touta edo ta Marmara/ Upon These Marbles” together with the Greek artists. “Mikis Theodorakis is a symbol of resistance, democracy, Greek-Turkish friendship, and peace,” Livaneli said. “I love Greeks and respect them, and Greece is my second homeland. I want these countries not to have conflicts but to develop culture,” he declared.
Responding to his “brother” Livaneli’s greeting, Theodorakis noted, “…we want peace between our homelands. We want freedom, democracy, progress in our homelands, and for that, we need peace. We don’t want poverty, hunger, illiteracy in our homelands, and for that, we want peace. We don’t want to buy weapons of war, but we want to use that money to build schools, hospitals, culture, progress.”
Lastly, it’s worth noting the intercommunal concert in the buffer zone in Nicosia, Cyprus, opposite Ledra Palace in 2015, where Zülfü Livaneli and Maria Farantouri participated and sang for Peace, Reunification, and Reconciliation between Greek Cypriots and Turkish Cypriots. A concert that was characterized as a “political intervention in the Cypriot developments.”
Our dear friend Zülfü Livaneli,
Representing the friends of Mikis Theodorakis but also in a broader way the peaceful sentiments of the Greek people, I express our respect, love, and gratitude to you for your efforts in fostering Greek-Turkish friendship in your country.
We hope and believe that your endeavors and struggles for the friendship between both nations and both countries will bear fruit in the immediate future. May Cyprus become a single and independent nation, and may Greece and Turkey peacefully resolve their differences based on international law, embarking on a path of friendship, progress, and culture.
George Agorastakis
Athens, September 5, 2023
FOOTNOTES
[1] ZÜLFÜ LIVANELI: «ART REACHES THE MASSES FLOWING LIKE AN UNDERGROUND RIVER https://www.songlines.co.uk/features/zulfu-livaneli-art-reaches-the-masses-flowing-like-an-underground-river
[2] [2] Zülfü Livaneli_ the Turkish musician talks protest songs and politics _ Financial Times
https://www.ft.com/content/83aea34e-0bf9-4449-bc64-23ced1769627
[3] ETHNOS – Zülfü Livaneli on Mikis Theodorakis https://www.ethnos.gr/greece/article/173221/zoylfoylibaneligiamikhtheodorakhhtanomegalosmoyaderfos
[4] International Conference “Mikis Theodorakis” Chania 2005, ZÜLFÜ LIVANELI: “Similarities and Differences in the Musical Traditions of Greece and Turkey as Sources of Inspiration in the Works of Mikis Theodorakis and Zülfü Livaneli” https://mikisguide.gr/diethnes-synedrio-mikis-theodorakis/zulfu-livaneli/
[5] «Zülfü Livaneli, Mikis Theodorakis – «Güneş Topla Benim İçin» («Μάζεψε τον ήλιο για μένα»), the album was reissued on CD in Greece by FM Records under the title ‘Side by Side’.
Δείτε ακόμα εδώ:
Οι ομιλίες στην τιμητική εκδήλωση-συμπόσιο για το Zülfü Livaneli
Στιγμιότυπα από την τιμητική εκδήλωση για το Zülfü Livaneli