Τα κόκκινα αυγά της επανάστασης τα βάφουνε με αίμα οι γυναίκες -λέει σοφά ο Μίκης Θεοδωράκης-. Τα βάφουν οι μανάδες, οι κόρες, οι αδερφές. Επανάσταση χωρίς αυτές δε γινόταν και δε γίνεται.
Η θέση των γυναικών στην επανάσταση του ’21 δεν ήταν παθητική, όπως κάποιοι/-ες μας είπαν. Μπορεί οι γυναίκες ως επί το πλείστον να βρέθηκαν στα μετόπισθεν, όμως η στάση τους δεν ήταν παθητική, αλλά ενεργητική. Οι Ελληνίδες συνέδραμαν τον αγώνα της ελευθερίας αποφασιστικά και πλήρωσαν δυσανάλογα το τίμημα.
Σε μια πατριαρχικά οργανωμένη κοινωνία, που ήταν τότε, δε σημαίνει ότι η γυναίκα βρισκόταν στο σπίτι περιμένοντας παθητικά το μοιραίο. Αυτό μπορούσε να συμβεί στην Τουρκική κοινωνία, αλλά όχι στην Ελληνική.
Όλοι οι πόλεμοι και οι επαναστάσεις στην ιστορία μέχρι τότε, ήταν υπόθεση των αντρών. Και στην Επανάσταση του ’21 οι πρωτεργάτες ήταν κυρίως άντρες, αλλά δεν υστέρησαν οι γυναίκες και δεν ήταν λίγες οι φορές που βρέθηκαν στην πρώτη γραμμή στις πολεμικές συγκρούσεις.
Στην Επανάσταση του 1821 για πρώτη φορά στην παγκόσμια ιστορία οι γυναίκες διεκδίκησαν την ισότητα και την κατάκτησαν και στο πεδίο της μάχης. Μπορεί στο πολιτικό πεδίο η πρωτιά των γυναικών που διεκδίκησαν την ισότητα να βρίσκεται στις Γαλλίδες κατά τη στην Γαλλική Επανάσταση, αλλά και στο πολεμικό πεδίο βρίσκεται στις Ελληνίδες κατά την Ελληνική Επανάσταση.
Η καταγραφή της ιστορίας, τα δημοτικά τραγούδια, οι μαρτυρίες των πρωταγωνιστών, των περιηγητών της εποχής, των εικαστικών, των πολεμικών ανταποκριτών αναδεικνύουν, περιγράφουν και απεικονίζουν το σημαντικότατο ρόλο των γυναικών σε όλη τη διάρκεια του απελευθερωτικού αγώνα, τη γενναία συμπεριφορά τους, η οποία έφτανε στην αυτοθυσία. Σε συμβολικό επίπεδο η Ελλάδα της επανάστασης, η Ελευθερία, η Νίκη, η Δόξα παρουσιάζονται και απεικονίζονται με τη μορφή της γυναίκας.
Οι ηρωικές πράξεις ανδρών και γυναικών, στον αγώνα της ελευθερίας, φανερώνουν έναν αξιακό κόσμο που ανυψώνεται πολύ πάνω από συμφεροντολογική υλική πραγματικότητα της εποχής, πάνω ακόμα και από τη ζωή. Η ένταξη και η συμμετοχή στην επανάσταση συνεπαγόταν την αποδοχή του διλήμματος «ελευθερία ή θάνατος». Ήταν για όλους, ατομικά και συλλογικά, ένα αγώνας ζωής και θανάτου. Μέση κατάσταση δεν υπήρχε. Ούτε έγινε αποδεκτή, όταν στην πορεία προσφέρθηκε[1]. Η ελευθερία παράλληλα ταυτίστηκε με την Ανάσταση (του γένους, της Πατρίδας) και ο θάνατος με την οριστική εξαφάνιση του έθνους[2]. Αυτές οι συνθήκες προσδιόρισαν και την θέση και το ρόλο της Ελληνίδας στον Αγώνα και ανέλαβε ενσυνείδητα κι υπερήφανα τις ιστορικές της ευθύνες.
Κάθε άλλο λοιπόν παρά παθητικά «θύματα ακούσια των σφαγών, των βομβαρδισμών και των συγκρούσεων, της προσφυγιάς και της φυγής, επιφορτισμένες με την αναζήτηση τροφής και καταφυγίου, εμπόρευμα στα σκλαβοπάζαρα, λεία πολέμου και εύκολα -αδιάφορα- αναλώσιμες» ήταν οι γυναίκες της επανάστασης όπως διαβάζομε σε κάποιες περισπούδαστες αναλύσεις. Το μεγαλείο των Ελληνίδων της εποχής έγκειται στο γεγονός ότι δεν υπήρξαν αναλώσιμα και άβουλα όντα που παθητικά υπέμειναν την μοίρα τους, αλλά δεν έσκυψαν το κεφάλι, δεν τούρκεψαν, δεν αλλαξοπίστησαν, και συνειδητά έβαψαν τα αυγά της Ανάστασης. Οι πιο πολλές πλήρωσαν το τίμημα με τη ζωή τους, την σκλαβιά τους, την προσφυγιά τους, τον θάνατο των παιδιών τους κι όλες τις συμφορές που τους έφερε ο πόλεμος.
Να γιατί, εκείνο που χρειάζονται από μας αυτές οι γυναίκες, είναι ο σεβασμός της θυσίας τους.
Ας δούμε παρακάτω ορισμένες από τις χαρακτηριστικές περιπτώσεις του αγώνα των γυναικών στην επανάσταση του ’21, που βεβαιώνουν τους ισχυρισμούς μας και μέσα από το βλέμμα των ίδιων των γυναικών.
Ο ηρωικός αγώνας των γυναικών
Η μεγαλύτερη Ελληνίδα φεμινίστρια η Καλλιρρόη Σιγανού – Παρρέν, στο βιβλίο της, «Ιστορία της γυναικός», που εκτύπωσε τέλη του 19ου αιώνα γράφει ό,τι στην κορυφή του αγώνα των γυναικών βρίσκονται οι Σουλιώτισσες και ότι έλυσαν το ζήτημα της ισότητας με το ξίφος[3].
Και συνεχίζει παρακάτω: «Η γυνή εκεί δεν εκλείετο εις γυναικωνίτην, άλλ’ ούτε εθεωρείτο ασθενεστέρα του ανδρός ύπαρξις. Ήτο η σύντροφος, η συνεργάτις, η σύμμαχος του ήρωος ανδρός. Ο της ελευθερίας τον θρόνον εις τα απρόσιτα όρη της πατρίδος του υψώσας Σουλιώτης, έδωκε μόνος το οπλον εις την χείρα της συζύγου και της θυγατρός του και την έταξεν ως άγγελον φύλακα προ του θρόνου αυτής.
Εννόησεν εκείνος …ό,τι, ίνα ελεύθερος ο άνηρ διατήρησι πάντοτε την ελευθερίαν του, πρέπει προ παντός να είναι υιός και πατήρ και σύζυγος ελευθέρας γυναικός. Οι Σουλιώται εν τούτω είναι οι Σπαρτιάται της νεωτέρας Ελλάδος. Ούτοι ως και εκείνοι ύψωσαν το γόητρον της γυναικός, χειραφετήσαντες αυτήν από τας προλήψεις και τας παραδόσεις βαρβάρου και δουλικού παρελθόντος»[4].
Οι θρυλικές Σουλιώτισσες μάχονταν στο πλευρό των ανδρών, με αξιοσημείωτο σθένος και τόλμη. Διακρίθηκαν για τον ηρωισμό τους στις μάχες εναντίον του Αλή Πασά. Η ιστορία και τα δημοτικά τραγούδια καταγράφουν τον αγώνα τους, την γενναιότητά τους και την αψηφισιά του θανάτου. Ήταν οι γυναίκες που ποτέ δεν έσκυψαν το κεφάλι και δεν υποτάχθηκαν στον Τούρκικο ζυγό.
Χαρακτηριστικό είναι το τραγούδι:
Τρία μπαϊράκια φαίνονται ΄πο κάτω από το Σούλι
το ΄να ΄ναι του Μουχτάρ πασά, τ΄ άλλο του Σελιχτάρη
το τρίτο το καλλίτερο είναι του Μιστομπόνου
Μια παπαδιά τ΄ αγνάντεψε από ψιλή ραχούλα,
-Που ΄στε του Λάμπρου τα παιδιά, που ΄στε οι Μποτσαραίοι
Αρβανιτιά μας πλάκωσε, θέλει να μας σκλαβώσει,
ας έρτουν οι παλιότουρκοι, τίποτε δεν μας κάνουν,
ας έρτουν πόλεμο να ιδούν και Σουλιωτών τουφέκια,
να μάθουν Λάμπρου το σπαθί, Μπότσαρη το τουφέκι,
τ΄ άρματα των Σουλιώτισσων, της ξακουσμένης Χάιδως
Κι ο Κουτσονίκας φώναξε από το μετερίζι:
-Παιδιά σταθήτε στέρεα, σταθήτε αντρειωμένα
γιατί έρχεται ο Μουχτάρ πασάς με δώδεκα χιλιάδες.
Ο πόλεμος αρχίνησε κι ανάψαν τα τουφέκια
τον Ζέρβα και τον Μπότσαρη εφώναξε ο Τζαβέλας,
-Παιδιά μ΄ ηρθ΄ ώρα του σπαθιού, κι ας πάψη το τουφέκι
Κι ολ΄ έπιασαν και σπάσανε τις θήκες των σπαθιών τους
τους Τούρκους βάνουνε μπροστά, τους βάνουν σαν κριάρια.
Αλλ΄ έφευγαν κι αλλ΄ έλεγαν “Πασά μου ανάθεμάσε!
μέγα κακό μας έφερες τούτο το Καλοκαίρι,
εχάλασε τόση Τουρκιά, Σπαΐδες κι Αρβανίτες,
δεν είν΄ εδώ το Χόρμοβο, δεν είν΄ η Λαμποβίτσα
εδώ ειν΄ το Σούλι το κακό, εδώ ειν΄ το Κακοσούλι,
που πολεμούν μικρά παιδιά, γυναίκες σαν τους άντρες
που πολεμάει η Τζαβέλαινα σαν άξιο παλικάρι.
Σε παρόμοια θέση ήταν και οι γυναίκες της Μάνης. Το Σούλι και η Μάνη είναι δυο απόρθητα μέρη. Έγιναν πολλές φορές σκληροί και πείσμονες αγώνες για την κατάκτησή τους, πράγμα που έκανε άντρες και γυναίκες έμπειρους στον πόλεμο.
Ο μαρτυρικός αγώνας των γυναικών
Οι γυναίκες του Μεσολογγίου
Απαράμιλλη δύναμη, αντοχή και θάρρος έδειξαν και οι «ελεύθερες πολιορκημένες» Μεσολογγίτισσες, οι οποίες σε όλη τη διάρκεια της μακράς πολιορκίας της πόλης, στάθηκαν στο πλευρό των πολεμιστών, εμψυχώνοντάς τους και βοηθώντας τους στα οχυρωματικά έργα, στη περίθαλψη των τραυματισμένων και στη μεταφορά των πυρομαχικών. Όταν αποφασίστηκε η ηρωική έξοδος στις 10 Απριλίου 1826, μετά από το φοβερό λιμό, αποφάσισαν να θυσιαστούν μαζί με τους άντρες πολεμιστές.
Η ηρωική στάση των γυναικών του Μεσολογγίου αποτυπώνεται στο έργο «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι» του Διονυσίου Σολομού. Επίσης καταγράφεται από τον Φιλέλληνα αυτόπτη μάρτυρα, Fabre Auguste στο βιβλίο του «Η ιστορία της πολιορκίας του Μεσολογγίου»[5], που γράφτηκε τότε.
Θεόδωρος Βρυζάκης: «Η έξοδος του Μεσολογγίου» (10-11 Απριλίου 1826). Κατά την ηρωική έξοδο του Μεσολογγίου οι γυναίκες ζωσμένες με άρματα, πολεμούν δίπλα στους άνδρες. (Εθνική Πινακοθήκη της Ελλάδας – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου).
Οι γυναίκες της Χίου και των Ψαρών
Η Χίος κατά την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήταν πολύ πλούσιο νησί, χάρη στις εμπορικές και ναυτιλιακές δραστηριότητες των κατοίκων της και το εμπόριο της μαστίχας. Οι Χιώτες όπως και οι άλλοι νησιώτες είχαν ανεπτυγμένη Εθνική συνείδηση και δεν κοίταξαν το συμφέρον τους, ώστε να απέχουν από τον αγώνα, αλλά έδωσαν αμέσως το παρόν.
Μετά την κήρυξη της επανάστασης στο νησί της Χίου το 1822, ο Σουλτάνος Μαχμούτ ο Β’ αποφάσισε την εξολόθρευση του πληθυσμού. Έτσι, αποβιβάστηκαν στο νησί 7 χιλιάδες τούρκοι στρατιώτες, οι οποίοι κατέσφαξαν δεκάδες χιλιάδες αμάχων, το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού. Πολλές από τις Χιώτισσες που δεν σφαγιάστηκαν, αιχμαλωτίστηκαν για να πουληθούν στα σκλαβοπάζαρα της Κωνσταντινούπολης. «Χιλιάδες γυναίκες , κορίτσια κι αγόρια πουλιόνταν κάθε μέρα στο παζάρι. Πολλά από αυτά τα δυστυχισμένα πλάσματα αυτοκτόνησαν κατά τη μεταφορά. Βλέπεις γυναίκες να μη δέχονται τροφή, μ’ όλο που μαστιγώνονταν, για να πεθάνουν από την πείνα», ανέφερε ο Άγγλος πρόξενος στη Σμύρνη Francis Werry.
Η σφαγή συγκλόνισε τότε όλο τον κόσμο και ενέπνευσε το Γάλλο ζωγράφο Ευγένιο Ντελακρουά, που φιλοτέχνησε τον περιβόητο πίνακά του “Η Σφαγή της Χίου”.
Eugene Delacroix, Σκηνή από τη «Σφαγή της Χίου», 1824 Le Massacre de Chios, held at the Louvre, Λούβρο Paris
Ανάλογη σφαγή ακολούθησε αργότερα το έτος 1824 εις τα Ψαρά, ως τιμωρία για την πυρπόληση της τουρκικής ναυαρχίδας στη Χίο το 1822, από την ομάδα του Κωνσταντίνου Κανάρη.
Στις 20 Ιουνίου ο τουρκικός στόλος με 176 πλοία και 12 χιλιάδες άνδρες κατέλαβαν τα Ψαρά, όπου βρίσκονταν 30.000 Έλληνες, οι περισσότεροι πρόσφυγες.
Η τελευταία αντίσταση που προέβαλαν Ψαριανοί πριν την ολοκληρωτική καταστροφή του νησιού, ήταν στην οχυρή θέση Παλαιόκαστρο, την «Μαύρη Ράχη», όπου βρισκόταν η πυριτιδαποθήκη του νησιού. Όταν ο κλοιός έγινε ασφυκτικός, αποφάσισαν να αυτοπυρποληθούν, ανατινάζοντας τα πυρομαχικά και τους εαυτούς τους.
Η καταστροφή του νησιού υπήρξε ολοκληρωτική. Από τους 30.000 κατοίκους του νησιού, οι 18.000 θανατώθηκαν ή πωλήθηκαν ως σκλάβοι.
Την εικόνα της καταστροφής δίνει με παραστατικό τρόπο ο Διονύσιος Σολωμός στο επίγραμμά του:
Στων Ψαρών την ολόμαυρη ράχη
περπατώντας η Δόξα μονάχη
μελετά τα λαμπρά παλληκάρια
και στην κόμη στεφάνι φορεί
γινωμένο από λίγα χορτάρια
πούχαν μείνει στην έρημη γη.
Απ’ αυτό το ποίημα είναι εμπνευσμένος και ο πίνακας του Νικόλαου Γύζη, «Η Δόξα των Ψαρών»
Επίσης και ο Ανδρέας Κάλβος αφιέρωσε στα Ψαρά μια Ωδή του: (αποσπάσματα)
Ιδού τα πολυτάραχα
κύματα της θαλάσσης·
ιδού, ιδού των αμώμων
Ψαρών δικαιοτάτων
η τραχείαι πέτραι.
…
Υπέρ γονέων και τέκνων,
υπέρ των γυναικών,
υπέρ πατρίδος πρόκειται
και πάσης της Ελλάδος
όσιος αγώνας.
…
Ω πατρίς, την εκούσιον
»δέξου θυσίαν»… -Αστράπτει.-
Σεισμός πολέμου ακούεται.
Υπό τύμβον υψήνορα
ήρωες κοιμώνται.
*
Επί το μέγα ερείπιον
η Ελευθερία ολόρθη
προσφέρει δυό στεφάνους·
εν από γήινα φύλλα,
κ άλλον απ άστρα.
Οι ηγετικές γυναικείες μορφές
Πολλές ήταν οι γυναίκες σε όλη την ελληνική επικράτεια, στην Πελοπόννησο, τα νησιά του Αιγαίου, την Κρήτη, τη Στερεά Ελλάδα, τη Θεσσαλία, τη Μακεδονία και την Ήπειρο, που διακρίθηκαν στο αγώνα, είτε ως καπετάνισσες, είτε ως απλές αγωνίστριες.
Η Παρρέν ξεχωρίζει πρώτη την Μόσχω Τζαβέλλα, σύζυγο του Λάμπρου Τζαβέλα, που οδήγησε 300 γυναίκες, σε ένοπλη επίθεση εναντίον τριών χιλιάδων Τουρκαλβανών.
«Η Μόσχω Τζαβέλλα -γράφει η Παρρέν[6]– η πρωταγωνίστρια του Σουλίου γίνεται εν ταυτώ η σημαιοφόρος του γυναικείου ζητήματος… Τον ηρωισμόν των Σουλιωτίδων κατά την μάχην εκείνην και ιδία της Μόσχως Τζαβέλλα απηθανάτισαν και δημώδη άσματα, τα οποία κατά το σύνηθες εψάλλοντο ως επινίκεια παρά των νικητών». Όπως το παραπάνω: «…Που πολεμάει η Τζαβέλενα με το σπαθί στο χέρι,/ Με το παιδί στην αγκαλιά, με το τουφέκι στ’ άλλο.»
Ή το:
«Η κυρά-Μόσχω φώναξε ‘πο πάνω απ’ την Κιάφα:
Πούστε, παιδιά Σουλιώτικα και σεις οι Τζαβελαίοι,
μαζί μου όλοι τρέξετε και άνδρες και γυναίκες,
τους Τούρκους κατακάψετε, σπόρο να μην αφήστε.
Να μείνουν χήρες κι ορφανά, γυναίκες και παιδιά τους.
Να λεν στο Σούλι τους σκότωσαν, Σουλιώτισσες γυναίκες».
Επίσης η Παρρέν ξεχωρίζει στις Σουλιώτισσες τη Χάιδω Σέχου, τη Δέσπω Μπότση, τη Δέσπω Λιακάτα κ.ά. οι οποίες διακρίθηκαν στο πεδίο της μάχης.
Υπάρχουν βέβαια και εκατοντάδες -αν όχι χιλιάδες- άλλες Ελληνίδες ανώνυμες κι επώνυμες, που διακρίθηκαν για την γενναιότητά τους και την αυτοθυσία τους όπως η Λένω Μπότσαρη η οποία αυτοκτόνησε πέφτοντας στο ποτάμι για να μην πέσει στα χέρια των Τούρκων. Λέει το τραγούδι της:
Όλαις οι καπετάνισσαις από το Κακοσούλι
όλαις την Άρτα πέρασαν, ‘ς τα Γιάννινα τοις πάνε,
σκλαβώθηκαν οι αρφαναίς, σκλαβώθηκαν οι μαύραις,
κʼ η Λένω δεν επέρασε, δεν την επήραν σκλάβα.
Μόν πήρε δίπλα τα βουνά, δίπλα τα κορφοβούνια,
σέρνει τουφέκι σισανέ κ’ εγγλέζικα κουμπούρια,
έχει και ʽς τη μεσούλα της σπαθί μαλαματένιο.
Πέντε Τούρκοι την κυνηγούν, πέντε τζοχανταραίοι.
Τούρκοι, για μην παιδεύεστε, μην έρχεστε σιμά μου,
σέρνω φουσέκια ‘ς την ποδιά και βόλια ‘ς τοις μπαλάσκαις
-Κόρη, για ρηξε τ’ άρματα, γλύτωσε τη ζωή σου.
-Τι λέτε, μωρ’ παλιότουρκοι και σεις παλιοζαγάρια;
Εγώ είμαι η Λένω Μπότσαρη, η αδελφή του Γιάννη,
και ζωντανή δεν πιάνουμαι εις των Τουρκών τα χέρια”.
Στο πλάι των οπλαρχηγών και των καπεταναίων στο πεδίο της μάχης, βρίσκομε σε πολλές περιπτώσεις τις γυναίκες ή τις μανάδες τους. Εκτός από τη Μόσχω Τζαβέλα (πάνω), είναι η Δέσπω Τζαβέλα, η Ασήμω Γκούρα, η Δέσποινα Κανάρη, η Ελένη Κίτσου, η Αγγελίνα Νικήταινα σύζυγος του Νικηταρά, μέχρι η μάνα του Θόδωρου Κολοκοτρώνη η καπετάνισσα Ζαμπέτα Κολοκοτρώνη.
Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα και Μαντώ Μαυρογένους
Τέλος από τις ηρωίδες της θάλασσας ξεχώρισαν η Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα και η Μαντώ Μαυρογένους.
Η γενναία Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα, από τις Σπέτσες, χήρα με έξι παιδιά, μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία και συμμετείχε δυναμικά στον αγώνα με όλα τα πλοία της. Συμμετείχε με οχτώ πλοία στην πολιορκία του Ναυπλίου, διοικώντας το πλοίο «Αγαμέμνων», το οποίο όπλισε με δεκαοκτώ κανόνια. Αφού λύθηκε η πολιορκία του Ναυπλίου, αποβιβάστηκε στους Μύλους και από ’κει έφτασε έφιππη στο Άργος, μεταφέροντας χρήματα και πολεμοφόδια και ενθαρρύνοντας τους πολεμιστές. Πολέμησε στην Τριπολιτσά δίπλα στον Κολοκοτρώνη, ενώ τον Μάιο του 1821 μαζί με τη Μαντώ Μαυρογένους πολιόρκησε με το πλοίο της «Αγαμέμνων» το φρούριο της Μονεμβασιάς, αναγκάζοντας τους πολιορκημένους Τούρκους να παραδοθούν.
Η Μαντώ Μαυρογένους, κόρη του ηγεμόνα της Βλαχίας Νικολάου Μαυρογένους, όταν κηρύχθηκε η επανάσταση εγκαταστάθηκε στη Μύκονο και ναύλωσε για τις ανάγκες του αγώνα δυο πλοία. Τον Οκτώβριο του 1822, ως επικεφαλής σώματος Μυκονιατών, απέκρουσαν διακόσιους Αλγερινούς που αποβιβάστηκαν στο νησί. Το 1823 συμμετείχε με ένα μικρό στόλο στην εκστρατεία της Καρύστου στην Εύβοια, στο Πήλιο και στη Φωκίδα. Είχε το βαθμό του Αντιστράτηγου, μια πολύ μεγάλη διάκριση για την εποχή εκείνη. Η Μαντώ Μαυρογένους προσέφερε όλη την περιουσία της στον αγώνα για την απελευθέρωση.
Η συνταγματική κατοχύρωση της ισότητας
Η Επανάσταση του ’21 ανέτρεψε το καθεστώς δουλείας του Οθωμανού κατακτητή και θέσπισε ένα νέο δημοκρατικό κράτος σε καθεστώς εθνικής κυριαρχίας, δημοκρατίας και ελευθερίας. Καθοριστική και πρωτοποριακή αποδείχτηκε ότι ήταν η συνταγματική θεμελίωση του νέου κράτους. Από την αρχή του αγώνα (Δεκ.Γεν. του 1821) οι αντιπρόσωποι των επαναστατημένων Ελλήνων συνήλθαν σε εθνοσυνέλευση στην Επίδαυρο και ψήφισαν την Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας της Ελλάδος και το πρώτο Σύνταγμα, το «Προσωρινόν Πολίτευμα της Ελλάδος», με τα οποία μετουσίωσαν συνταγματικά τις επαναστατικές ιδέες και τη διακήρυξη της Γαλλικής Επανάστασης για «τα δικαιώματα του ανθρώπου και του πολίτη».
Απ’αυτό το πρώτο αλλά και τα επόμενα συντάγματα αναγνωρίστηκε και κατοχυρώθηκε η θεμελιώδης αρχή της ελευθερίας και της ισότητας. «Όλοι οι Έλληνες εισίν όμοιοι ενώπιον των νόμων άνευ τινός εξαιρέσεως ή βαθμού ή κλάσεως ή αξιώματος». Με βάση αυτή την αρχή κάθε άνθρωπος, άντρας ή γυναίκα, θεωρείται πολίτης, έχει ικανότητα δικαίου και είναι φορέας δικαιωμάτων και υποχρεώσεων. Με τις συνταγματικές ρυθμίσεις του επαναστατημένου έθνους των Ελλήνων εξοβελίστηκε για πρώτη φορά στο κόσμο το καθεστώς δουλείας που ακόμα επικρατούσε στις νομοθεσίες των άλλων κρατών.
Στα πλαίσια αυτά έγινε το πρώτο βήμα στην αναγνώριση της ισότητας ανδρών και γυναικών μέσα στην Επανάσταση. Το γεγονός ότι στη Γαλλική Επανάσταση δεν αναγνωρίστηκαν και δεν αποδόθηκαν ταυτόχρονα και ίσα πολιτικά δικαιώματα στις γυναίκες, φαίνεται επηρέασε και τους Έλληνες και άφησαν ανολοκλήρωτη ως προς αυτό το σημείο την ισότητα. Δεν αποδόθηκε δηλ. τότε το δικαίωμα ψήφου.
Οι πρώτες Ελληνίδες φεμινίστριες, είναι και οι μούσες της επανάστασης του ’21
Αγγελική Πάλλη
Η Αγγελική Πάλλη (1798 – 1875) ήταν Ελληνο-Ιταλίδα λογοτέχνης, συνθέτης και πρώιμη φεμινίστρια. Κόρη Έλληνα εμπόρου από την Παραμυθία της Ηπείρου, γεννήθηκε στο Λιβόρνο της Τοσκάνης και μεγάλωσε στην εκεί ελληνική κοινότητα. Η Αγγελική Πάλλη είχε παντρευτεί τον Ιταλό πολιτικό Ιωάννη Παύλο Βαρθολομαίο, ο οποίος ήταν ένας από τους πρωταγωνιστές της Ιταλικής ανεξαρτησίας.
Η Πάλλη συνέθεσε τραγούδια, έγραψε τραγωδίες, δράματα, διηγήματα, ρομαντικά μυθιστορήματα και ποιήματα. Το λογοτεχνικό και ποιητικό της έργο είναι τεράστιο. Αν και δεν έζησε ποτέ στην Ελλάδα, το κύριο θέμα στο έργο της ήταν ο ελληνικός αγώνας για την ελευθερία. Ήταν πολύγλωσση και μεταξύ των άλλων μετέφρασε έργα του Ουίλιαμ Σαίξπηρ, του Βίκτωρ Ουγκώ όπως και άλλα έργα Γάλλων και Ελλήνων ποιητών στα ιταλικά.
Αφοσιώθηκε στην υποστήριξη του αγώνα με την διάδοση των επαναστατικών ιδεών στην Ιταλική και ευρωπαϊκή διανόηση, στην ανάπτυξη του φιλελληνισμού και στην συγκέντρωση οικονομικής βοήθειας για τον αγώνα.
Το λογοτεχνικό σαλόνι της προσέλκυσε πολλούς διανοούμενους της εποχής, μεταξύ των οποίων τους: Ούγο Φώσκολο, Λόρδο Βύρωνα, Ανδρέα Κάλβο, Alessandro Manzoni, Alphonse de Lamartine, Giovanni Battista Niccolini, Giuseppe Mazzini και Firmin Didot.
Η Πάλλη ήταν ο υποστηρικτής πολυάριθμων πρωτοβουλιών υπέρ των γυναικών και συγγραφέας λογοτεχνικών έργων στα οποία αναφέρονται οι δυσκολίες των γυναικών – τόσο των Ελληνίδων, όσο και των Ιταλίδων – και ζητείται η αντιμετώπισή τους. Το 1851, δημοσίευσε ένα φεμινιστικό δοκίμιο που απευθύνεται σε νεαρές μητέρες «Discorso di una donna alle giovani maritote del suo paese». Ήταν μια πρωτοπόρος φεμινίστρια και επηρέασε τις Ελληνίδες, την Καλλιρόη Περρέν[7] και την Αντωνούσα Καμπουράκη που θα δούμε στη συνέχεια.
ΒΙΝΤΕΟ
Αγγελική Πάλλη, Ωδή εις τον Λόρδο Βύρωνα (1824)
Τραγουδά η σοπράνο Φαίη Νούσια. Στο πιάνο η Καλλιόπη Γερμανού.
«Τους λαμπρούς ύμνους της νίκης αφήνων / Κλαυθμών ηχεί ηρώων ο στρατός.
Πικρώς λυπούντ’ αι ψυχαί των Ελλήνων / Τ’ ακούει μακρόθεν και χαίρει ο εχθρός.
Ο φίλος ήλθε, πλην, μόλις το είδον / Σκάπτουν κλαίοντες τον τάφον αυτού.
Ιδού το τέλος ενδόξων ελπίδων / Και το τρόπαιον θανάτου σκληρού.
Της νίκης παιάνας τους λαμπρούς αφήνων / Αντηχεί με θρήνους ο γραικών στρατός.
Τους βαθείς δε θρήνους ήδη των Ελλήνων / μακρόθεν ακούων χαίρετ’ ο εχθρός».
Αντωνούσα Καμπουράκη
Ο Κωνσταντίνος Φουρναράκης ανέσυρε πρόσφατα από τη λήθη μια λαϊκή ποιήτρια της Επανάστασης, την Αντωνούσα Καμπουράκη – Καμπουροπούλα (1790-1875). Η Αντωνούσα γεννήθηκε στα Χανιά το 1790, υπήρξε μια δραστήρια γυναίκα κοινωνικά και πολιτικά και καταγράφεται ως ο πρόδρομος της φεμινιστικής συνείδησης στην Ελλάδα.
Κατά την επανάσταση του 1821 στα Χανιά, με το κύμα τρομοκρατίας και σφαγής που ακολούθησε, κατέφυγε πρώτα στα βουνά και αφού έχασε τον άντρα της σε μια μάχη στο Μελιδόνι, διέφυγε με τον γιό της μαζί με άλλους Χανιώτες πρόσφυγας στη Σύρο. Στην Σύρο είχε την τύχη να γνωρίσει και να μαθητεύσει δίπλα στην Ευανθία Καΐρη, μια από τις διαπρεπέστερες Ελληνίδες της εποχής, μια εξέχουσα μορφή του διαφωτισμού, η οποία λίγο μετά την κήρυξη τής Επανάστασης εγκαταστάθηκε στην Ερμούπολη.
Εκεί -γράφει ο Κ. Φουρναράκης[8]– η Αντωνούσα γνώριζε τις ιδέες των προοδευτικών εκπροσώπων του Διαφωτισμού, για την ισότητα των δύο φύλων και το δικαίωμα συμμετοχής των γυναικών στη δημόσια σφαίρα.
Γράφει σχετικά: «”Η στιχουργική αύτη εξιστόρησις, συνθεμένη με αχειραγώγητον από παντός είδους παιδείας νουν, είναι φυσικόν προϊόν γυναικείου πνεύματος, το οποίον η φιλαυτία των ανδρών κατέχει δεσμευμένον εις το σκοτεινόν της αμαθείας περίβολον, τον οποίον άρχισε να κρημνίζη η φιλοσοφία κατά τον παρόντα αιώνα”
Οι φιλοσοφικές ιδέες, που υπονοεί, θα πρέπει να αναζητηθούν στις απόψεις του εγκυκλοπαιδιστή φιλόσοφου Νικολά Κοντορσέ, ο οποίος το 1790 – χρονιά που γεννήθηκε η Αντωνούσα – σε ένα πολιτικό του δοκίμιο έκανε λόγο για τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα των γυναικών.
Από τους εκπροσώπους του Νεοελληνικού Διαφωτισμού ο Ρήγας είχε ζητήσει την καθολική εκπαίδευση αγοριών και κοριτσιών και την ένοπλη συμμετοχή των γυναικών στην άμυνα του Γένους… Στη σκέψη της επέδρασσαν, τέλος, και οι λόγιες Ευρωπαίες της εποχής της, ιδιαίτερα ο πατριωτισμός της ποιήτριας Αγγελικής Πάλλη- Bartolommei»
Το 1840 δημοσίευσε το πρώτο της βιβλίο με τίτλο: “Ποιήματα τραγικά εμπεριέχοντα διαφόρους πολέμους της Κρήτης επί της ελληνικής επαναστάσεως συντεθέντα και εκδοθέντα υπό Αντωνούσας Καμπουροπούλας Εν Ερμουπόλει, εκ της τυπογραφίας Γεωργίου Πολυμέρη”.
Τα “Ποιήματα τραγικά” είναι ένα επικό έργο 3000 περίπου στίχων στα οποία αφηγείται τα επαναστατικά γεγονότα του 1821 στα Χανιά και την Κρήτη όπως τα έζησε και τα έμαθε. Ένα μικρό απόσπασμα:
Μέσα εις την Μητρόπολιν έσφαζαν έναν-έναν
κι από την σκάλαν έτρεχεν ποταμηδόν το αίμα…
Ογδόντα θανατώσασι εκείνην την ημέραν
κι ο ουρανός εμαύρισεν και έφριξεν η σφαίρα.
Κείνην την μέρα έφευγα από την πολιτείαν
και έτρεμ’ ακατάπαυστα η μαύρη μου καρδία.
Της πεδιάδος τα πουλιά ήκουα να λαλούσι
και εις τον δούλον έλεγα Τούρκοι μάς κυνηγούσι….
Χιλιάδες ήταν στα βουνά γυναίκες και παιδία
τον Ύψιστον εκράζαμεν για την ελευθερίαν
Οι έγκυαις γεννούσασι εκεί που περπατούσαν
Τα βρέφη μένασι νεκρά και άλλοι τα πατούσαν.
Μητέρες παρατούσασι τα βρέφη των στα δάση
θρήνος κλαυθμός εγίνετο και τις να τα κοιτάξει.
Κείναις οι νέαις τών Χανιών, οι καλομαθημένες
εις τα βουνά εμένασι πολλές αποθαμένες.
Μήτε ψωμί μήτε νερόν δεν είχαμεν μαζί μας
μόνο τα χόρτα του βουνού ήτανε η τροφή μας…
Μετά την έκδοση του πρώτου βιβλίου της, η Αντωνούσα εκδίδει κι άλλα βιβλία εμπνευσμένα από την επανάσταση τού 1821 στην Κρήτη:
-Το θεατρικό έργο “Γεώργιος Παπαδάκης ή η έφοδος της Γραμβούσης”
-Το 1861 κυκλοφορεί ένα θεατρικό με τίτλο: “Λάμπρω. Τραγωδία εις πράξεις πέντε, ποίημα της Αντωνούσης Ι.Καμπουροπούλας εκ Χανίων της Κρήτης, εν Μεσολογγίω, τύπ. Ελληνικών Χρονικών, αφιερωμένο στον Δημ.Καλλέργη.
– Το 1875 επίσης ένα θεατρικό με τίτλο: “Η έξοδος του Μεσολογγίου”, εν Αθήναις, εκ της τυπογραφίας Ι.Κ.Βλαστού.
Λίγο μετά τη δημοσίευσή του πέθανε και κηδεύτηκε στην Αθήνα.
Καλλιρρόη Σιγανού Παρρέν
Τέλος η κορυφαία Ελληνίδα φεμινίστρια, την οποία αναφέραμε παραπάνω, η Καλλιρρόη Σιγανού Παρρέν, γεννήθηκε 40 χρόνια μετά την επανάσταση ωστόσο το έργο της διακατέχεται από το πνεύμα της επανάστασης.
Η Καλλιρρόη Παρρέν (1861-1940) ήταν Ρεθυμνιώτισα γεννήθηκε στα Πλατάνια Αμαρίου το 1861. Το γένος της ήταν Σιγανού. Μετά την επανάσταση του 1866, ο πατέρας της Στυλιανός Σιγανός έφυγε από την Τουρκοκρατούμενη Κρήτη και εγκαταστάθηκε στην Αθήνα. Πήρε μαζί την 6χρονη κόρη του Καλλιρρόη και φρόντισε να μορφωθεί. Η Καλλιρρόη αποφοίτησε από το Αρσάκειο, απ’ όπου βγήκε δασκάλα το 1878. Παντρεύτηκε τον Κωνσταντινοπολίτη δημοσιογράφο γαλλικής καταγωγής, Ιωάννη Παρρέν.
Η Καλλιρρόη Σιγανού Παρρέν είναι η Ελληνίδα που σ’ όλη της τη ζωή πάλεψε δυναμικά και μεθοδικά για τα δικαιώματα των γυναικών. Στις 9 Μαρτίου του 1887, έκδωσε τη πρώτη γυναικεία εφημερίδα στην Ελλάδα. Ήταν η «Εφημερίς των Κυριών», που εκδιδόταν μέχρι το 1918. Ήταν μαζί δημοσιογράφος, εκδότης, μεταφράστρια και συγγραφέας. Είχε διεθνή δράση και σχέσεις με φεμινιστικές οργανώσεις σε διάφορες χώρες. Συμμετείχε σε διεθνή συνέδρια για τα δικαιώματα της γυναίκας στο Σικάγο (1893), Λονδίνο (1899), Παρίσι (1889, 1891 και 1896) και αλλού.
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Η συμβιβαστική πρόταση της Ρωσίας για ημιαυτονομία, απορρίφθηκε από τους Έλληνες επαναστάτες.
[2] Έτσι δηλώνεται στην Διακήρυξη της 1ης Εθνοσυνέλευσης στην Επίδαυρο την 1-1-1822
[3] Ιστορία της Γυναικός, Σύγχρονοι Ελληνίδες 1530-1896, Υπό Καλλιρρόης Παρρέν Εν Αθήναις Εκ του Τυπογραφείου Παρασκευά Λεώνη, σελ.32 https://anemi.lib.uoc.ar/metadata/5/3/f/metadata-378-0000000.tkl
«Το ηρωικόν Σούλι ανοίγει πρώτον τας χρυσάς της ιστορίας του δέλτους εις την Ελληνίδα των νεότερων χρόνων, την διά του ξίφους της λύσασαν προ διακοσίων όλων ετών αιώνων το ζήτημα τής ισότητας των δύο φύλων.»
[4] Ο.π. σελ. 35
[5] Fabre Auguste, Η ιστορία της πολιορκίας του Μεσολογγίου, (Histoire du siege de Missolonghi) Εκδ. Πολύπλευρο, 1999
[6] Ο.π. σελ.38-39
[7] Ada Boubara, EMANCIPAZIONE FEMMINILE IN GRECIA E INFLUENZE STRANIERE. IL CASO DI KALLIRROI PARREN
[8] Κωνσταντίνος Φουρναράκης, Η διαμόρφωση μιας ανεξάρτητης γυναικείας ταυτότητας στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα· η περίπτωση της ποιήτριας Αντωνούσας Καμπουράκη. https://www.eens.org/EENS_congresses/2010/Foumarakis_Konstantinos.pdf