Εκδήλωση Μνήμης και Τιμής για το Πολυτεχνείο
Κυριακή 17 Νοεμβρίου 2024 στο Βενιζέλειο Ωδείο Χανιών
Ομιλία, Γιώργος Αγοραστάκης: «Μουσική-Παιδεία-Ελευθερία»
Στο μουσικό μέρος της εκδήλωσης συμμετείχαν:
Χορωδία Χανίων, Δ/ση: Γιάννης Μετζελόπουλος
Παιδική Χορωδία ΒΩΧ, Διεύθυνση: Μαρία Κουτουλάκη
Πιάνο-Ενορχηστρώσεις: Μιχάλης Κουμουτσάκος
Ψαλτικός Χορός ΒΩΧ “Ηδυφωνία” Δ/ση: Δημήτρης Κολλίντζας
Μουσικό σύνολο μαθητών και καθηγητών ΒΩΧ
Τραγούδι: Χριστίνα Βασσάρα, Γιάννης Κόχλερ
Καλλιτεχνική διεύθυνση: Γιώργος Αραβίδης
Γιώργος Αγοραστάκης: Μουσική-Παιδεία-Ελευθερία
Επέλεξα η ομιλία μου στην 51η επέτειο του Πολυτεχνείου σ’ ένα μουσικό οίκο, στο Ωδείο -όπως εδώ τώρα- να επικεντρωθεί στο ρόλο και την συμβολή της μουσικής και των μουσικών Δημιουργών στον αντιδικτατορικό αγώνα και την εξέγερση του Πολυτεχνείου.
Εξ’ αυτού και ο τίτλος: «Μουσική Παιδεία Ελευθερία» που αποτελεί μια παραλλαγή του κεντρικού συνθήματος του Πολυτεχνείου «Ψωμί Παιδεία Ελευθερία».
Η ομιλία μου είναι και μια μαρτυρία ενός νέου που έζησε την εποχή, τα γεγονότα και συμμετείχε στο αντιδικτατορικό κίνημα.
Το χουντικό πραξικόπημα του ‘67
Ας μεταφερθούμε πίσω στο 1967.
Τις πρώτες πρωινές ώρες της 21ης Απριλίου του ’67 μια ομάδα επίορκων αξιωματικών -συνταγματαρχών- έβγαλε τα τανκς στους δρόμους της πρωτεύουσας, απόκλεισε τα στρατηγικά σημεία της και τα κυβερνητικά κτίρια. Ταυτόχρονα βάση σχεδίου ο στρατός και η αστυνομία άρχισαν να συλλαμβάνουν ορισμένους από τους πολιτικούς και μαζικά τους αριστερούς πολίτες. Χιλιάδες άνθρωποι οδηγήθηκαν στην συνέχεια στις φυλακές και τις εξορίες.
Το πρωί, ο ραδιοφωνικός σταθμός των ενόπλων δυνάμεων άρχισε να μεταδίδει την ανακοίνωση: “Λόγω της δημιουργηθείσης εκρύθμου καταστάσεως, από του μεσονυκτίου ο στρατός ανέλαβε τη διακυβέρνησιν της χώρας… και το βασιλικό διάταγμα:
| Ο Κωνσταντίνος Βασιλεύς των Ελλήνων. Έχοντες υπ’ όψιν το άρθρον 91 του Συντάγματος και κατόπιν εισηγήσεως της Κυβερνήσεως, αναστέλλομεν τας διατάξεις των άρθρων 5, 6, 8, 10, 11, 12, 14, 18, 20, 95 και 97 του εν ισχύι Συντάγματος καθ’ όλον το Κράτος λόγω εκδήλου απειλής κατά της δημοσίας τάξεως και ασφαλείας της χώρας εξ εσωτερικών κινδύνων. Ο ημέτερος επί των Εσωτερικών Υπουργός δημοσιεύσει και εκτελέσει το διάταγμα τούτο.Εν Αθήναις τη 21η Απριλίου 1967 Κωνσταντίνος Βασιλεύς των Ελλήνων |
Ο Βασιλεύς, ο ανώτατος Άρχων της χώρας, ο εγγυητής του πολιτεύματος και του συντάγματος, υπόγραψε την κατάλυση του πολιτεύματος και παρέδωσε την διακυβέρνηση της χώρας σε μια στυγνή δικτατορία συνταγματαρχών!
Που κατέληξε αυτή η μαύρη περίοδος στην ιστορία της Ελλάδας; Το γνωρίζομε όλοι. Στην τραγωδία της Κύπρου. Σήμερα -50 χρόνια μετά- η Κύπρος είναι διχοτομημένη και η μισή κατεχόμενη από τον Τουρκικό στρατό.
Αφού η χούντα κατέλαβε την εξουσία, άρχισε να εκδίδει σειρά στρατιωτικά διατάγματα που ξεκινούσαν με τρεις λέξεις: «Απεφασίσαμεν και διατάσσομεν. Απαγορεύομεν…» όπως «τας εν υπαίθρω συγκεντρώσεις άνω των πέντε ατόμων», «τας εν κλειστώ χώρω συγκεντρώσεις» κ.α.
Αφαιρέθηκε από τους Έλληνες κάθε πολιτική και ατομική ελευθερία και απαγορεύτηκε κάθε πολιτική δραστηριότητα. Καταργήθηκε η ελευθερία του λόγου και η ελευθερία του συνέρχεσθαι.
Ηχητικό: Γιώργος Παπαδάκης
Εγκαταστάθηκε «ο μεγάλος αδερφός» που παρακολουθούσε τις τηλεφωνικές συνομιλίες, την αλληλογραφία και επιβλήθηκε η λογοκρισία για ότι επρόκειτο να τυπωθεί και να κυκλοφορήσει στον τύπο, στα βιβλία, στον κινηματογράφο, στο θέατρο, στην μουσική. Εγκαταστάθηκε δηλαδή ένας πελώριος μηχανισμός βίας και φόβου που απειλούσε κάθε έναν που θα εξέφραζε όποια αντίθεση στην δικτατορία. Για τους υπόπτους και του παραβάτες υπήρχαν οι συλλήψεις, τα βασανιστήρια, τα έκτακτα στρατοδικεία, οι φυλακές και οι εξορίες.
Η απαγόρευση του Θεοδωράκη
Από τα πρώτα διατάγματα της χούντας ήταν και το διάταγμα του στρατηγού Αγγελή που απαγόρευε την μουσική του Μίκη Θεοδωράκη.
| Η διαταγή του αρχηγού Γενικού Επιτελείου Στρατού Οδυσσέα Αγγελή περί απαγορεύεσεως της μουσικής του Μίκη Θεοδωράκη.
1) Απεφασίσαμεν και διατάσσομεν τα ακόλουθα, ισχύοντα δια ολόκληρον την επικράτειαν: Οδυσσεύς Αγγελής | Αρχηγός του Επιτελείου του Ελληνικού Στρατού Ηχητικό: Γιώργος Παπαδάκης, η διαταγή του αρχηγού ΓΕΣ Οδυσσέα Αγγελή «περί απαγορεύεσεως της μουσικής του Μίκη Θεοδωράκη» μελοποιήθηκε στα Γερμανικά σε χιτλερικό ύφος από τον Γερμανό συνθέτη Paul Dessau |
Γιατί όμως απαγόρευσαν την μουσική; Και γιατί ειδικά τη μουσική του Μίκη Θεοδωράκη; Τι φοβόταν η χούντα από τη μουσική;
Ποια ήταν η μουσική και τα τραγούδια του Θεοδωράκη που είχαν κυκλοφορήσει μέχρι τον χρόνο του πραξικοπήματος «που -κατά την χούντα- ήταν επικίνδυνα για την δημόσια ασφάλεια; Τα κυριότερα ήταν: Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ, Η ΠΟΛΙΤΕΙΑ, ΤΑ ΕΠΙΦΑΝΙΑ, ΤΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΤΟΥ ΝΕΚΡΟΥ ΑΔΕΛΦΟΥ, ΕΝΑΣ ΟΜΗΡΟΣ, ΤΟ ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ, ΤΟ ΜΑΟΥΤΧΑΟΥΖΕΝ, Η ΡΩΜΙΟΣΥΝΗ. Τα τραγούδια δηλαδή της μουσικής αναγέννησης του ’60, στα οποία ο Θεοδωράκης ενσωμάτωσε την μεγάλη ποίηση της Ελλάδας. Τα τραγούδια που τραγουδάμε και μας συγκινούν όλους διαχρονικά μέχρι σήμερα.
Ήταν και είναι προφανές ότι η Χούντα φοβήθηκε την δύναμη της μουσικής του Θεοδωράκη. Έκρινε ότι το καθεστώς βίας και τρομοκρατίας κινδύνευε από την απήχηση που είχε στο λαό η μουσική του και από την δύναμη κινητοποίησης και αντίστασης που μπορούσε να προκαλέσει.
Ο Θεοδωράκης θα γράψει για την «δύναμη της μουσικής». Όταν την άνοιξη του ‘69 κρατούμενος στην Ζάτουνα, ζήτησε μια μέρα να βγει έξω από το σπίτι και συνάντησε την άρνηση της φρουράς: «-Απαγορεύεται να βγεις έξω σήμερα, μου είπε ο φρουρός…
-Έχουν την ψευδαίσθηση της δύναμης, την ψευδαίσθηση της γροθιάς και του κνούτου. Κοιτάζω μια γραμμή στο πεντάγραμμο που έχω μπροστά μου και σκέφτομαι ότι αυτή και μόνο φτάνει για να σαρώσει σα χάρτινο πύργο το καθεστώς της κτηνώδους βίας που εγκατέστησαν μπροστά στην πόρτα μου».
Ο αγωνιστής Μίκης Θεοδωράκης
Ο Μίκης Θεοδωράκης πληροφορήθηκε έγκαιρα την εκδήλωση του πραξικοπήματος και διέφυγε την σύλληψη φεύγοντας από το σπίτι του. Μπήκε στην παρανομία κρυπτόμενος από σπίτι σε σπίτι.
Χωρίς καθυστέρηση προέβη στις πρώτες αντιστασιακές πράξεις: Οργάνωσε την πρώτη αντιστασιακή οργάνωση του ΠΑΜ και εξέδωσε τις πρώτες αντιστασιακές προκηρύξεις τις οποίες κατάφερε να διοχετεύσει στο εξωτερικό, για να λάβουν ευρύτατη δημοσιότητα.
Θα συλληφθεί τον Αύγουστο του ’67, θα φυλακιστεί, (Μπουμπουλίνας, φυλακές Αβέρωφ), θα εξοριστεί (Ζάτουνα) θα ξαναφυλακισθεί (φυλακές Ωρωπού) και θα απελευθερωθεί, ως αποτέλεσμα ενός παγκόσμιου κινήματος διαμαρτυρίας το 1970, μεταβαίνοντας στην Γαλλία. Από εκεί θα συνεχίσει τον αγώνα του στο εξωτερικό περιοδεύοντας όλες τις χώρες του κόσμου μέχρι την πτώση της χούντας.
Στην περίοδο της δικτατορίας θα αλλάξει ο προσανατολισμός της μουσικής του. Τώρα θα γράψει την μουσική του Αγώνα κατά της τυραννίας. Η περίοδος της κράτησής του στις φυλακές και την εξορία είναι από τις πιο δημιουργικές.
Ο ίδιος θα πει: «…όταν ο λαός και το έθνος δοκιμάζονται από βαθιές, ιστορικές κρίσεις, τότε ο εκπρόσωπος της κουλτούρας γίνεται μαχητής, γίνεται Φεραίος, Σολωμός, Κάλβος, Παλαμάς, Σικελιανός. Παλεύει μαζί με τον λαό, μαζί με το έθνος, στην πρώτη γραμμή, και τότε η κουλτούρα γίνεται «μαχόμενη». Θεώρησε λοιπόν χρέος του να μελοποιήσει τον αντιδικτατορικό αγώνα.
Ενώ ήταν κρατούμενος συνέχισε να δημιουργεί μουσική και τραγούδια και έβρισκε τον τρόπο και το δρόμο να τα διοχετεύει στο εξωτερικό. Αφού ηχογραφούνταν επέστρεφαν στην Ελλάδα μέσα από τους ξένους ραδιοσταθμούς. Έτσι γκρέμισε όλες τις απαγορεύσεις της χούντας.
Ο Θεοδωράκης με το αγωνιστικό παράδειγμα και με τα τραγούδια του κατάφερε να αφυπνίσει, να εγείρει, το αντιστασιακό φρόνημα των Ελλήνων κατά της χούντας. Βοήθησε να ξεπεραστεί ο φόβος, να καταπολεμηθεί η αδιαφορία.
Κατάφερε να μεταφέρει σ’ όλο τον κόσμο την εικόνα μιας Ελλάδας που αντιστέκεται. Κατάφερε να μάθουν όλοι ότι πίσω από την καταθλιπτική εικόνα «τάξης και ησυχίας» της χούντας, υπάρχουν άνθρωποι που αγωνίζονται, που βασανίζονται, που φυλακίζονται.
Έτσι αναδείχτηκε και αναγνωρίστηκε σ’ όλο τον κόσμο ως το σύμβολο της ελευθερίας και της αντίστασης κατά της τυραννίας.
Παιδεία – Η αντιδικτατορική νεολαία
Η γενιά μου, που ενηλικιώθηκε στη δικτατορία, γνώρισε το Θεοδωράκη κυρίως από τα βραχέα κύματα στο ραδιόφωνο. Τα τραγούδια του που ήταν απαγορευμένα από τη χούντα ακούγονταν από τις ελληνικές εκπομπές των Ρ/Σ του εξωτερικού: Φωνή της Αλήθειας από τη Μόσχα, Deutsche Welle από τη Βόννη, BBC από το Λονδίνο.
Είναι σ’ όλους γνωστό ό,τι από τη φύση τους οι νέοι είναι πιο οραματιστές και ιδεολόγοι, πιο θαρραλέοι και άφοβοι. Μια μαζική αντίσταση κατά της χούντας λογικό ήταν ότι θα ‘πρεπε να βασίζεται στους νέους και να εμφανιστεί στους χώρους συγκέντρωσής τους. Ειδικά στα Πανεπιστήμια που είναι (θεωρητικά) χώροι ελευθερίας, δημοκρατικού διαλόγου, έκφρασης και ιδεών. Λέω θεωρητικά γιατί στην πράξη την πρώτη περίοδο της δικτατορίας μέσα στα Πανεπιστήμια (έως το 1972) βασίλευε ο φόβος. Όλα ήταν υπό έλεγχο ακόμα και οι φοιτητικοί σύλλογοι που ελεγχόταν με εγκάθετους από τη χούντα. Συν τω χρόνω οι νέοι άρχισαν να οργανώνονται με χίλιες προφυλάξεις, να σπάνε το κλίμα του φόβου και να κινητοποιούνται γύρω από φοιτητικά αιτήματα.
Ορόσημο στο φοιτητικό αντιδικτατορικό κίνημα αποτέλεσε η επαναδραστηριοποίηση της Φοιτητικής Ένωσης Κρητών (ΦΕΚ), η οποία έγινε το Μάρτιο του ’72 στα Χανιά, διαφεύγοντας της προσοχής της χούντας. Η ΦΕΚ πρωτοπόρησε στο φοιτητικό κίνημα της εποχής στην Αθήνα και πρώτη εξέφρασε ανοικτά το δημοκρατικό κι αντιδικτατορικό πνεύμα των φοιτητών και του λαού.
Η Συναυλία της ΦΕΚ στην συνέχεια (15.5.1972) στο κατάμεστο Σπόρτιγκ (2500- 3000 άτομα) στην Αθήνα με τον Γιάννη Μαρκόπουλο ήταν η πρώτη μαζική μουσική εκδήλωση που εξελίχτηκε σε μεγάλη αντιχουντική διαδήλωση.
Η εξέγερση του Πολυτεχνείου και η μουσική της
Το «Πολυτεχνείο» αποτελεί την κορύφωση του φοιτητικού κινήματος που ξεκίνησε το 1972-73 στα Πανεπιστήμια, προβάλλοντας στην αρχή φοιτητικά αιτήματα, για να πάρει τελικά πολιτικό χαρακτήρα. Πραγματοποιήθηκε από τους ανώνυμους πολιτικοποιημένους νέους, τους φοιτητές, τους λαϊκούς αγωνιστές, που ξεπέρασαν το φόβο και δε λογάριασαν τις συνέπειες του αγώνα τους. Η τόλμη και το θάρρος των φοιτητών έσπασε το φόβο του κόσμου και του έδωσε τη δυνατότητα να δείξει την αλληλεγγύη του στους φοιτητές, την αντίθεση του στην χούντα και να συμμετέχει για πρώτη φορά μαζικά στην αντιστασιακή δραστηριότητα.
Ο αγώνας του Πολυτεχνείου ήταν μουσικός. Η μουσική ήταν αυτή που ένωνε, εμψύχωνε στον αγώνα, έδινε ελπίδα, συνέδεε τον αγώνα με την ιστορία, τις μνήμες και τις καταβολές των νέων.
Την περίοδο των γεγονότων του Πολυτεχνείου, ο Μίκης Θεοδωράκης βρισκόταν σε περιοδεία στην Αμερική, κάνοντας τον αντιδικτατορικό του αγώνα με τα τραγούδια του. Αν και στο εξωτερικό, ήταν ο πρωταγωνιστής και στην εξέγερση του Πολυτεχνείου, όπου τα τραγούδια του τραγουδιόταν μαζικά από τους αγωνιζόμενους νέους.
Η περιοδεία του Θεοδωράκη στην Αμερική είχε κι ένα οφειλόμενο χρέος. Να παρουσιάσει στη Χιλή το Canto General, παρόντος του ποιητή Πάμπλο Νερούντα και του Προέδρου Αλιέντε. Λίγο πριν την προγραμματισμένη συναυλία στο Σαντιάγο, εκδηλώθηκε το πραξικόπημα της 11ης Σεπτέμβρη 1973, όπου ανατράπηκε και δολοφονήθηκε ο εκλεγμένος πρόεδρος Σαλβαντόρ Αλιέντε και εγκαθιδρύθηκε η δικτατορία του Στρατηγού Πινοσέτ. 12 μέρες μετά ο ποιητής Νερούντα άφησε την τελευταία του πνοή. Ο Θεοδωράκης τότε άλλαξε δρομολόγιο και τράβηξε για την βόρειο Αμερική. Τις ημέρες του Πολυτεχνείο βρισκόταν στον Καναδά.
Στο Πολυτεχνείο εκτός τον Θεοδωράκη ήταν και οι νεότεροι συνθέτες με τα πολιτικά τους τραγούδια: ο Μάνος Λοϊζος, ο Γιάννης Μαρκόπουλος, ο Σταύρος Ξαρχάκος, ο Χρήστος Λεοντής και ο νεαρός Θάνος Μικρούτσικος. Επί τρεις μέρες ο απαγορευμένος από την χούντα μελοποιημένος ποιητικός λόγος, ανακατεμένος με τα συνθήματα των χιλιάδων διαδηλωτών, τις φωνές των μεγάφωνων, τις εκπομπές του ραδιοσταθμού του Πολυτεχνείου, κατέκλυσε την Αθήνα. Αυτή ήταν η φωνή της εξέγερσης.
Το πρώτο λόγο είχε το ριζίτικο «πότε θα κάνει ξαστεριά» που οι φοιτητές το είχαν ως τον πρώτο ύμνο τους σε όλες τις κινητοποιήσεις τους, από την μέρα της εξέγερσης της Νομικής στις 21 Φεβρουαρίου του 1973 μέχρι και το Πολυτεχνείο.
Από τα τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη κυριάρχησαν «η Ρωμιοσύνη» (Όταν σφίγγουν το χέρι, Θα σημάνουν οι καμπάνες), τα Τραγούδια του Αγώνα (Οι πρώτοι νεκροί, Είμαστε δυο, Το σφαγείο κ.ά.) αλλά και τα «Ένα το χελιδόνι» «της Δικαιοσύνης» από το «Άξιον εστί», «Το γελαστό παιδί» κ.ά.
Από τους κύκλους τραγουδιών του Γιάννη Μαρκόπουλου «Ήλιος ο πρώτος», «Χρονικό», «Ιθαγένεια» τα τραγούδια «οι Οχτροί», «τα Λόγια και τα χρόνια» κ.ά. με τον κορυφαίο Νίκο Ξυλούρη που βρέθηκε μέσα στο Πολυτεχνείο. Αλληγορικά τραγούδια που κατάφεραν να περάσουν την λογοκρισία και τραγουδιόταν στις μπουάτ.
Ο Ξυλούρης επίσης τότε τραγουδούσε και τα τραγούδια από το θεατρικό έργο του Καμπανέλλη «Το μεγάλο μας τσίρκο», σε μουσική Σταύρου Ξαρχάκου «Λαέ μην σκύβεις άλλο το κεφάλι», «Φίλοι κι αδέρφια» κ.ά.
Από τα τραγούδια του Μάνου Λοϊζου ξεχώρισε «Ο δρόμος».
Τέλος ο Θάνος Μικρούτσικος βρέθηκε μέσα στο Πολυτεχνείο όλες τις μέρες με τα τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη παίζοντας πιάνο στο αμφιθέατρο.
Η συμβολή της μουσικής στον αντιδικτατορικό αγώνα και στην εξέγερση του Πολυτεχνείου ήταν αδιαμφισβήτητα καίρια. Με την μουσική εκφράστηκε η ενότητα, η θέληση, η αποφασιστικότητα των αγωνιζόμενων Ελλήνων να γκρεμίσουν το φασιστικό καθεστώς της χούντας και να αποκαταστήσουν την Ελευθερία και την Δημοκρατία στην Ελλάδα.
Οι νέοι μουσικοί σήμερα πρέπει να βλέπουν στην τέχνη τους μια ανώτερη αποστολή και λειτουργία. Με το λόγο του Μίκη Θεοδωράκη: «Σε όλους τους μεγάλους εθνικούς αγώνες, από το ’21 έως τη χούντα, η ελληνική μουσική στάθηκε στο πλευρό των Ελλήνων αναπτερώνοντας το ηθικό τους και σμιλεύοντας την πίστη τους στα μεγάλα ανθρώπινα ιδανικά, με πρώτο εκείνο της ελευθερίας». Αυτό είναι και το μήνυμα της ημέρας.
Τέλος ας ακούσομε για ένα λεπτό ηχητικά τον ήχο του Πολυτεχνείου. Μια μίξη από τραγούδια, συνθήματα, ραδιομεταδόσεις, ήχους από ερπύστριες και πυροβολισμούς.
Ο ήχος του Πολυτεχνείου
Ηχητικό: Γιώργος Α.
Δείτε ακόμα στον mikisguide:
Το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου 1967 και η αντίδραση του Μίκη Θεοδωράκη
Η μουσική στροφή του Μίκη Θεοδωράκη στην δικτατορία
ΤΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΖΕΙ – 50 ΧΡΟΝΙΑ (1973-2023)