Του Γιώργου Αγοραστάκη
Μια μουσική επισκόπηση της περιόδου του πρώτου μισού του 19ου αιώνα (πριν, κατά και μετά την επανάσταση του’21). Περιλαμβάνει τα τραγούδια και τα μουσικά έργα των Ελλήνων και των Φιλελλήνων εκείνης της περιόδου, που άντλησαν την έμπνευσή τους από τον αγώνα του Ελληνικού λαού για ελευθερία.
Πολεμάμε & Τραγουδάμε
Η επανάσταση του ’21 ήταν ποιητική και μουσική. Ο απελευθερωτικός αγώνας κερδήθηκε με το τραγούδι, το λόγο και το ντουφέκι.
Το δημοτικό τραγούδι με την ποίησή του αποτέλεσε για τους υπόδουλους Έλληνες το μέσο μεταβίβασης των ιστορικών παραγγελμάτων, της διατήρησης της συλλογικής μνήμης, της εθνικής συνείδησης και ταυτότητας και για την περίοδο του αγώνα το μέσο της αφύπνισης και της εμψύχωσης πριν την μάχη.
Μέσα από τα τραγούδια της εποχής μπορεί να δει κανείς ό,τι οι Έλληνες επαναστάτες είδαν τον εαυτό τους και το πεπρωμένο τους, ως μια ιστορική συνέχεια του ελληνικού έθνους, από την αρχαιότητα δια μέσου του Βυζαντίου. Οι εικόνες της επανάστασης που περιγράφονται στην ποίηση ή ζωγραφίζονται, αναμιγνύουν το ελληνικό παρελθόν με το παρόν. Ο χώρος της δράσης είναι ενιαίος, οι συγκρούσεις και οι μάχες διεξάγονται ανάμεσα στα ερείπια των αρχαίων ναών και των πόλεων. Το πνεύμα της αρχαιότητας και της ιστορικής συνέχειας διαπερνά το πνεύμα της ελληνικής επανάστασης.
Τα εγερτήρια τραγούδια
Ο Θούριος του Ρήγα Φεραίου
Ο Ρήγας Φεραίος ήξερε τη δύναμη που έχει το τραγούδι, γι’ αυτό και προσπάθησε να πετύχει το σκοπό του, να ξεσηκώσει τους υπόδουλους Έλληνες, μ΄ ένα τραγούδι, το Θούριο.
Ο Θούριος του Ρήγα, ήταν ένας πατριωτικός παιάνας, ένα σύνθημα επαναστατικού συναγερμού κι ένα προσκλητήριο εξέγερσης, για όλη την τουρκοκρατούμενη Βαλκανική.
Ήταν μια έμμετρη διακήρυξη, με την οποία απέβλεπε να μεταφέρει και να καταστήσει κατανοητές τις επαναστατικές ιδέες του. Επέλεξε την έμμετρη και τραγουδιστική μορφή, για να μπορεί εύκολα να απομνημονευτεί και να μεταδοθεί, πράγμα που έγινε. Τον έγραψε το 1797 και τον τραγουδούσε σε συγκεντρώσεις. Ο Θούριος υπήρξε ένα από τα πιο πολυτραγουδισμένα και πιο διαδεδομένα άσματα του νεότερου Ελληνισμού.
Υπέδειξε πως πρέπει να τραγουδιέται με τη μουσική του δημοτικού τραγουδιού «Μια προσταγή μεγάλη», που αναφέρεται στα κατορθώματα του Λάμπρου Κατσώνη. Γιαυτό και έχει υπότιτλο «MIA ΠPOΣTAΓH MEΓAΛH» και πρώτο στίχο «Ως πότε παλικάρια να ζούμεν στα στενά» [Δες: Ρήγας Φεραίος ο πρόδρομος και πρωτομάρτυρας της Επανάστασης ]
«Μια προσταγή μιγάλη…» ”Του Λάμπρου Κατσώνη” Ο Λάμπρος Κατσώνης (1752 – 1805) από τη Λιβαδειά ήταν Έλληνας συνταγματάρχης του ρωσικού Ναυτικού και ήρωας του απελευθερωτικού κινήματος του 1787. Το τραγούδι αναφέρεται στην ναυμαχία ανάμεσα στη νήσο Κέα και τον Κάβο Ντόρο στις 5 Μαΐου 1790, όπου ο μικρός στόλος του Λάμπρου Κατσώνη καταστράφηκε από την τουρκική αρμάδα.
Ο Ρήγας έγραψε ένα δεύτερο παιάνα με τίτλο «Ύμνος Πατριωτικός», για τον οποίο σημείωσε ότι πρέπει να τραγουδιέται με τη μουσική του τραγουδιού της Γαλλικής Επανάστασης της «Καρμανιόλας». Ο «Ύμνος Πατριωτικός» είναι ένα πολεμικό σάλπισμα προς τους κλεφταρματωλούς και όλους τους Έλληνες για τον μεγάλο αγώνα της απελευθέρωσης από την σκλαβιά. Σκοπός του ήταν να τους ωθήσει να πάρουν τα άρματα για την μάχη, τον ένοπλο αγώνα, την «φωτιά», όπως τον ονομάζει.
Όλα τα έθνη πολεμούν / και στους Τυράννους τους ορμούν,
εκδίκησιν γυρεύουν και τους εξολοθρεύουν·
και τρέχουν για την δόξαν με χαρά στη φωτιά!
…
Υπάρχουν κι άλλα πολλά τραγούδια – Θούριοι που αποδίδονται στο Ρήγα και κυκλοφορούσαν την περίοδο της επανάστασης. Ένα πολύ γνωστό τραγούδι -που εσφαλμένα θεωρείτο ως ο Θούριος- είναι το «Δεύτε παίδες των Ελλήνων» το οποίο τραγουδιέται με την μουσική της Μασσαλιώτιδας.
Δεύτε παίδες των Ελλήνων
Δεύτε παίδες των Ελλήνων / ο καιρός της δόξης ήλθε
ας φανώμεν άξιοι εκείνων / που μας δώσαν την αρχήν
Έλληνες,Ελληνίδες άγωμεν / Τα όπλα μας ας λάβωμεν
το αίμα των εχθρών ποταμηδόν / ας τρέξει προ ποδών.
Αποσείσωμεν ανδρείως / τον ζυγόν της τυραννίδος
εκδικήσωμεν πατρίδος / τόσον όνειδος αισχρόν.
Έλληνες,Ελληνίδες άγωμεν….
Έλληνες, Ελληνίδες άγωμεν….
Ο συνθέτης Δημήτρης Λάγιος το 1975 κυκλοφόρησε ένα δίσκο με “4 επαναστατικά τραγούδια” του Ρήγα Φεραίου με μουσική ανασύνθεση Γεώργιου Λαδά.
Περιλαμβάνει τα τραγούδια 1/ Θούριος, 2/ Ύμνος Πατριωτικός, 3/ Επαναστατικό Τραγούδι, 4/ Ω, Παιδιά μου, Ορφανά μου (βασισμένο στη μουσική της “Μασσαλώτιδας”)
Και μια συλλογή: «Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΥ ΡΗΓΑ» με εθνεγερτήρια τραγούδια του Ρήγα Φεραίου και άλλων, αποδιδόμενα σ’ αυτόν.
Τραγουδούν Χρόνης Αηδονίδης, Χρυσόστομος Μητροπάνος, Κατερίνα Παπαδοπούλου, Κώστας Γεωργαλής, Βασίλης Μπαραμπούτης, Τάσος Αλούπης.
Το χορωδιακό εργαστήρι Αθηνών διευθύνει ο Σταύρος Μπερής. Μουσικολογική έρευνα, κείμενα, καλλιτεχνική διεύθυνση Γιώργος Κωνστάντζος
Περιλαμβάνει τα παρακάτω τραγούδια
Ύμνος πατριωτικός (όλα τα έθνη πολεμούν)
Τι καρτερείτε φίλοι κι αδελφοί
Δεύτε παίδες των Ελλήνων (ελληνική Μασσαλιώτις)
Ο καιρός αδελφοί (Freut euch des Lebens)
Ο καιρός αδελφοί (μουσική καταγραφή Σιγάλα)
Η πατρίς προς τα τέκνα της (Ω παιδιά μου ορφανά)
Ω παιδιά μου ορφανά
Του Λάμπρου Κατσώνη (καταγραφή Σταύρου Καρακάση)
Μια προσταγή μεγάλη (καταγραφή Πάπα-Γιώργη Ρήγα)
Μια προσταγή μεγάλη (καταγραφή Γιώργος Παχτίκος)
Θούριος του Ρήγα (καταγραφή Κλεόβουλου Αρτεμίδη)
Θούριον άσμα (καταγραφή Αντωνίου Σιγάλα)
Θούριος (Γεώργιος Λαδάς)
Θούριος (Σίμωνος Καρρά)
Ο όρκος (Δημητρίου Κυριαζή)
ο Θούριος του Ρήγα (Ιωάννου Μαργαζιώτου)
Πολεμιστήριον (Ανδρέα Τσικνόπουλου)
Στίχοι τινές εκ του θουρίου του Ρήγα (Ι. Σακελλαρίδου)
Ως πότε παληκάρια (Ν. Δημητρίου)
Πως βαστάς καρδιά μ’ θαυμάζω
Εγώ πως είμαι δούλος δικός σου
Την ώραν π’ αξιώνομαι
Τάχα ξεύρεις πως πεθαίνω
Στα προεπαναστατικά τραγούδια ανήκει και το τραγούδι του Δασκαλογιάννη σε ποίημα του Μπαρμπα Πατζελιού. Είναι ένας ύμνος 1032 στίχων για τον Δασκαλογιάννη αρχηγό της επανάστασης του 1770 στα Σφακιά των Χανίων. Η επανάσταση καταπνίγηκε από τα Τουρκικά στρατεύματα που κατέλαβαν και πυρπόλησαν τα περισσότερα χωριά των Σφακιών τον Ιούνιο του 1770 . Οι συνέπειες για τους Σφακιανούς ήταν βαριές. 4000 σκοτώθηκαν, πέθαναν ή πιάστηκαν αιχμάλωτοι ή εκπατρίστηκαν. Μετά απ’ αύτη την καταστροφή και για να αποφευχθούν άλλα αντίποινα των Τούρκων, ο Δασκαλογιάννης παραδόθηκε και μεταφέρθηκε στο Ηράκλειο μαζί με συνεργάτες του, όπου λίγο αργότερα γδάρθηκε ζωντανός, για παραδειγματισμό.
Προφορική μουσική παράδοση: Παπα Ψυλλάκης, Τραγούδι : Ανδρέας Γιακουμάκης
Πολεμάμε & τραγουδάμε – Τα τραγούδια του αγώνα
Μουσική μνήμη του ΄21
Μια εκπομπή της ERT του 1976, την οποία επιμελήθηκε και παρουσίασε η Δόμνα Σαμίου σε κείμενα του Νίκου Μπαζιάνα, αναφέρεται στα τραγούδια της Επανάστασης του 1821 και παρουσιάζονται εκτελεσμένα με τη χρήση μουσικών οργάνων της εποχής.
Παρέχονται στοιχεία για τα κλέφτικα τραγούδια κατά την επαναστατική δράση των κλεφτών και των αρματολών, για τη μουσική της περιόδου του Αγώνα της Ανεξαρτησίας και το ρόλο της, καθώς και για το είδος των μουσικών οργάνων με τα οποία ψυχαγωγούνταν οι αγωνιστές του ’21 σε στιγμές ανάπαυλας όπως, το λαούτο, ο ταμπουράς, η φλογέρα.
Στην εκπομπή, παρουσιάζονται τραγούδια γραμμένα από τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη, τον λαϊκό ποιητή Παναγιώτη Κάλα ή Τσοπανάκο από τη Δημητσάνα, τον Μεσολογγίτη Στασινό Μικρούλη, καθώς και από τον πρόδρομο της Επανάστασης, Ρήγα Φεραίο.
Τραγουδούν οι: Χρήστος Πανούτσος, Δημήτρης Βάγιας και Λάμπρος Παπαθανασίου.
Τα κείμενα των τραγουδιών και οι μελωδίες τους αντλήθηκαν από το υλικό της Συλλογής του Νικολάου Πολίτη και του Κέντρου Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών.
Πολλοί από τους αγωνιστές του ’21 ήξεραν κι έπαιζαν παραδοσιακά μουσικά όργανα.
Μάλιστα, στην εκπομπή παρουσιάζεται ο ταμπουράς του Μακρυγιάννη που φυλάσσεται στο Ιστορικό Εθνολογικό Μουσείο. Σύμφωνα με τα απομνημονεύματά του κατά την πολιορκία της Ακρόπολης από τον Κιουταχή το 1826, αυτοσχεδίασε κι έπαιξε με τον ταμπουρά του το θρυλικό μοιρολόι «Ο ήλιος εβασίλεψε», το οποίο ακούγεται στην εκπομπή.
Γνωρίζουμε την ιστορία των τραγουδιών αυτών, τα οποία έπλαθαν οι αγωνιστές ή προσάρμοζαν υπάρχοντα μοτίβα της δημοτικής ποίησης και πρόσθεταν και δικούς τους στίχους.
Και μια συλλογή από τα τραγούδια του αγώνα:
ΚΡΥΦΑ ΤΟ ΛΕΝΕ ΤΑ ΠΟΥΛΙΑ
Παραδοσιακά τραγούδια για την επανάσταση του 1821
Μια προυσταγή μεγάλη. Νίκος Κωνσταντινόπουλος
Τι έχεις καημένε πλάτανε. Μυρσίνη Κατσιναβάκη
Σε ψηλό βουνό. Ανδρέας Γιακουμάκης
Στη μέση στην Αράχωβα. Παναγιώτης Παππάς
Σαράντα κλέφτες. Χορωδία ανδρών συνοδεία παραδ. οργάνων
Της Τζαβέλλαινας. Χρυσόστομος Μητροπάνος
Πιδιά μ’ σα θέλτι λιβιντιά. Παναγιώτης Παππάς
Η κλεφτοπούλα. Μυρσίνη Κατσιναβάκη
Τα μυστικά. Πέτρος Ταμπούρης
Τρεις καλογέροι κρητικοί. Νίκος Κωνσταντινόπουλος
Ο Δασκαλογιάννης. Ανδρέας Γιακουμάκης
Κρυφά το λένε τα πουλιά. Μυρσίνη Κατσιναβάκη
Πότε θα γίνει ρεμπελιό. Νίκος Κωνσταντινόπουλος
Ο Παπαγιώργης. Χρυσόστομος Μητροπάνος
Τίποτες δεν εζήλεψα. Νίκος Κωνσταντινόπουλος
Να ‘μουν πουλί να πέταγα. Μυρσίνη Κατσιναβάκη
Ήρθαν καράβια στο γιαλό. Χρυσόστομος Μητροπάνος
Μουσικολογική έρευνα Π. Ταμπούρης, Γιώργος Κωνστάντζος, Μ. Κατσιναβάκη
Μιχάλης Βοριάς βιολί, Νέστωρ Δρούγκας κρουστά, Σωκράτης Σινόπουλος πολίτικη λύρα, Ανδρέας Γιακουμάκης κρητική λύρα, Πέτρος Ταμπούρης ούτι, κανονάκι, σαντούρι, νέϊ, πολίτικο λαούτο.
Δεν θα πρέπει να παραλείψουμε, το κατ’ εξοχήν επαναστατικό τραγούδι όλων των εποχών, το ριζίτικο «πότε θα κάνει ξαστεριά», που ξεκινά το ‘21 με φερόμενο συνθέτη ένα πρόγονο του Μίκη Θεοδωράκη τον οπλαρχηγό Στέφανο Χάλη, ο οποίος πέφτει σε μάχη το 1822 στο Θέρισο Χανίων.
Εδώ σε μια σύγχρονη εκτέλεση με τον Αλέξανδρο Καλοχριστιανάκη: Πότε Θα Κάνει Ξαστεριά
Η Επτανησιακή ποίηση και μουσική το ’21
Η Επτάνησος άνοιξε το δρόμο στην νεοελληνική ποίηση. «Ο μόνος τομέας της τέχνης που μπόρεσε να «εξελιχθεί» στην Ελλάδα είναι η ποίηση, -σημειώνει ο Μίκης Θεοδωράκης στο «Χρέος»- γιατί εδώ βρέθηκαν δύο μεγάλοι, δύο μεγαλοφυείς, ο Σολωμός και ο Κάλβος, που τη στιγμή κατά την οποία το έθνος αποκτούσε συνείδηση του εαυτού του πήραν ό,τι ουσιαστικότερο υπήρχε από αυτή την κληρονομιά, το προχώρησαν, το ανέπτυξαν, βάζοντας τις βάσεις της ελληνικής ποίησης, που σήμερα είναι από τις καλύτερες του κόσμου». [Σε άλλες αναρτήσεις μας εδώ παρουσιάζεται αναλυτικά το έργο και η προσφορά των πρωτοπόρων ποιητών, του Σολωμού και του Κάλβου]
Αλλά και στην λόγια μουσική έγινε το ίδιο. Η Επτάνησος αποτέλεσε την μουσική γέφυρα με την Ευρώπη στα πρώτα βήματα του νεοελληνικού κράτους. Η επανάσταση ενέπνευσε του Επτανήσιους συνθέτες και προχώρησαν στην μελοποίηση της επαναστατικής ποίησης.
Αναμφισβήτητα ο αρχηγέτης της επτανησιακής σχολής, είναι ο συνθέτης του Εθνικού μας Ύμνου, ο Νικόλαος Χαλικιόπουλος – Μάντζαρος, (1795-1872), ο οποίος υπήρξε και ο θεμελιωτής της λόγιας μουσικής στην Ελλάδα.
Ο Μάντζαρος που ήταν φίλος του Διονύσιου Σολωμού μελοποίησε ολόκληρο τον Ύμνο στην Ελευθερία. Επίσης έγραψε μουσική και για άλλα ποιήματα του Σολωμού, «Φαρμακωμένη», «Ύμνος εις τον Μπάιρον» κ.ά.
«Ο Ύμνος εις την Ελευθερίαν» του Σολωμού σε μελοποίηση Μάντζαρου
Ο Διονύσιος Σολωμός έγραψε τον «Ύμνο εις την Ελευθερίαν» το 1823 και τυπώθηκε τον επόμενο χρόνο στο Μεσολόγγι, τον ίδιο μήνα που πέθανε ο Λόρδος Βύρων. Το 1828 μελοποιήθηκε από τον Νικόλαο Μάντζαρο, για τετράφωνη ανδρική χορωδία. Πολύ αργότερα το 1865 έγινε ο εθνικός ύμνος της Ελλάδας και ένα αιώνα μετά και της Κύπρου, το 1966. Είναι ο μεγαλύτερος σε μέγεθος εθνικός ύμνος στον κόσμο, αποτελούμενος από 158 στροφές ή 632 στίχους.
Όλος ο Ύμνος εδώ: ♫ Ο Ύμνος εις την Ελευθερίαν | Ελληνικός Εθνικός Ύμνος – Διονύσιος Σολωμός / Νικόλαος Μάντζαρος ♫
Επιλεγμένες στροφές του ύμνου εδώ: Ύμνος εις την Ελευθερίαν
Κέντρο Χορωδιακής Πράξης στην Κεφαλονιά – 2η Συνάντηση Χορωδιών 1999 Διονύσιος Σολωμός – Νικόλαος Μάντζαρος-Χαλικιόπουλος: Ύμνος εις την Ελευθερίαν (στο Youtube αποσπάσματα), Αργοστόλι,10.9 1999 – LIVE Ενορχήστρωση & χορωδιακή επεξεργασία: Άλκης Μπαλτάς, (ανάθεση του ΚΧΠ) ΧΟΡΩΔΙΕΣ: ΕΡΤ (Α. Κοντογεωργίου), Πολυφωνική Πάτρας (Στ. Σολωμός), Παιδική Πολυφωνικής Πάτρας (Λ. Σουρμελή), “Αρμονία¨Πρέβεζας (Β. Στεφάνωφ), Παιδική “Αρμονία” Πρέβεζας (Α, Στεφάνοβα), Παιδική Δήμου Ροδίων (Γ. Σακελλαρίδης), Παιδική & Γυναικεία Δήμου Αργοστολίου (Α. Γεωργακάτος), Αργοστολίου (Β. Μουντάκης). Συντονισμός Χορωδιών: Αντώνης Κοντογεωργίου Η Ορχήστρα Σύγχρονης Μουσικής της ΕΡΤ Διεύθυνση: ΑΛΚΗΣ ΜΠΑΛΤΑΣ
Δεύτερος μεγάλος συνθέτης που θεωρείται και «συνθέτης της Επανάστασης του 1821» είναι ο Παύλος Καρρέρ (Ζάκυνθος, 1829-1896).
Ο Καρρέρ συνέθεσε το δημοφιλέστερο λόγιο τραγούδι του 19ου αιώνα, τον Γεροδήμο μελοποιώντας το ποίημα «Ο Δήμος και το καριοφίλι του» του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη. Μεταγενέστερα το τραγούδι εντάχθηκε από τον συνθέτη ως άρια στην όπερα του «Μάρκος Μπότσαρης».
Ο ΓΕΡΟ ΔΗΜΟΣ, ΠΑΥΛΟΣ ΚΑΡΡΕΡ
“Ο Γέρο Δήμος”
Μουσική: Παύλος Καρρέρ
Στίχοι από το δημοτικό τραγούδι “Ο Δήμος και το καριοφύλι του”
Ερμηνεία: Angelo Simo (Βαγγέλης Χατζησίμος)-τενόρος
The Pazardzhik Symphony Orchestra
Διευθυντής Ορχήστρας: Βύρων Φιδετζής
& η Όπερα, Μάρκος Μπότσαρης του Παύλου Καρρέρ
Εκτός από την όπερα «Μάρκος Μπότσαρης» του Καρρέρ, εμπνευσμένη από το ’21 είναι και η όπερά του «Δέσπω».
Κι ένα πιανιστικό Επτανησιακό για την επανάσταση
Ιωσήφ Λιμπεράλης: Το Ξύπνημα του Κλέφτη
Ο Ιωσήφ Λιμπεράλης (Giuseppe Liberali, Κέρκυρα, 1820 – Ζάκυνθος, 17 Σεπτεμβρίου 1899), ήταν Έλληνας συνθέτης ιταλικής καταγωγής, γιος του Ιταλού αρχιμουσικού του Βρετανικού στρατού Ντομένικο Λιμπεράλι (Domenico Liberalli) και της Ζακυνθινής Αικατερίνης Μιλιοράτη. Στον Ιωσήφ Λιμπεράλη οφείλεται και η σύνθεση των παλαιότερων έργων ελληνικής πιανιστικής μουσικής “εθνικού χαρακτήρα”.
The Awakening of the Kleph – Le Reveil du klepht
Πιάνο: Natalia Miroshnikova
Συνεχίζεται στο επόμενο με το “Είμαστε όλοι Έλληνες”
Η ποίηση και η μουσική της Επανάστασης του 1821 από τους Φιλέλληνες